S'autore de custu traballu nos at imbiadu su testu de unas cantas letziones chi at fatu tempus faghet in unu cursu de agiornamentu in limba sarda pro maìstros e professores in s’Istitutu Cumprensivu de Benetuti. Su cursu faghiat parte de su progetu “Il mio paese...tutela delle minoranze linguistiche”, fatu gràtzias a sa lege 482/99. Paris cun isse ant traballadu, cun àteras letziones, Giuanna Cottu,Tonina Bussu, Màriu Bitti. Nois publicamus custu traballu a puntadas ca nos paret de importu a fàghere connòschere modellos de limba veiculare pro sa didàtica de cale chi siat matèria. Como est de moda a faeddare de sardu in sas iscolas, ma cantos sunt sos chi sunt capassos de insignare bene in sardu? 


In antis de cumintzare custu cursu, non si podet fàghere a mancu de fàghere un’excursus subra de s’istòria de sa Sardigna e, duncas, subra de sa nàschida e s’isvilupu de sa limba sarda, dae sos primos documentos iscritos chi atestant s’esistèntzia de custa limba, finas a oe. Comente ischides, sa limba sarda faghet parte de su grupu de sas limbas romanzas, est a nàrrere de sas limbas chi sunt derivadas dae su latinu. In su 238 in antis de Cristu sos Cartaginesos, bintos dae sos Romanos, ant tzèdidu sa Sardigna chi est devènnida una provìntzia de Roma. Sos Romanos ant cunchistadu totu su territòriu, penetrende militarmente finas in Barbàgia e faghende agabare sa tzivilidade de sos Nuraghes. Su domìniu de sos Romanos est duradu 694 annos. In custu tempus sos Sardos ant adotadu sa limba e sa tzivilidade latinas, perdende belle totu su sustratu lessicale. Su prus de su vocabolàriu sardu, infatis, benit, o diretamente dae su latinu, o dae limbas neolatinas comente su catalanu, s’ispagnolu e s’italianu, francu carchi paraula, comente, pro nàrrere, tziligherta, tzilipirche o golosti chi sunt crararamente preromanas. Sunt de orìgine preromana finas tantos topònimos, ma si nd’est pèrdidu su significadu. 

In su 456 a pustis de Cristu, cando s’Impèriu Romanu fiat in decadèntzia, sos Vàndalos de Africa ant ocupadu Carali, est a nàrrere Casteddu, e sas àteras tzitades de sas costas de sa Sardigna. Bi sunt abarrados finas a su 534, cando sas trupas de s’Imperadore de Oriente Giustinianu ant bintu sos Vàndalos in Tricamari, una localidade a curtzu a Cartàgine, e sa Sardigna est devènnida bizantina. Sos Bizantinos ant divididu sa Sardigna in distretos chi si naraiant mereie, guvernados dae unu iudex Provinciae chi istaiat in Càrali. Cun sos Bizantinos, su cristianèsimu s’est difùndidu in Sardigna, francu in Barbagia, in ue, a sa fine de su 500, si fiat torradu a formare un’Istadu indipendente, cun costumàntzias religiosas e laicas sardu-paganas; unu de sos soveranos de custu Regnu est istadu Ospitone. E est a Ospitone, capu de sos barbaritzinos chi si fiat cunvertidu a su cristiànesimu, chi, in su mese de maju de su 594, at iscritu su Papa Gregòriu Magnu, pedende•li de agiuare s’evangelizatzione de sa Barbàgia. 

Dae su 640 a su 732, sos Arabos ant ocupadu su Nord Africa, s’Ispagna e parte de sa Frantza. In su 827 ant cumintzadu a ocupare sa Sitzìlia. Non sunt resessidos mai a cunchistare sa Sardigna, a parte un’ocupatzione chi est durada petzi pagos meses. A sa fine de su sèculu X, infatis, su califu Mugiaid est bènnidu dae sas ìsulas Baleares, at bintu sos Sardos in una batalla e at invàdidu belle totu s’ìsula; Mugiaid, però, est dèvidu torrare a Ispagna ca b’aiat rebellìas in su califadu suo, cun s’idea, però de torrare a bènnere a inoghe dae cue a pagos meses; ma, in s’ìnteri, sas Repùblicas de Genova e Pisa si fiant postas de acordu pro gherrare contra a sos Arabos, e in una batalla navale, in su 1016, ant bintu sa flota de Mugiaid; sos Sardos, pro parte issoro, nch’ant bogadu su restu de sos Arabos dae s’ìsula. Dae tando, sa Sardigna est istada semper libera dae s’ocupatzione musulmana, mancari b’apat àpidu incursiones de sos Arabos in sas costas finas a su cumintzu de s’otighentos. Totu custu cheret nàrrere chi sa Sardigna est abarrada isulada dae s’Impèriu bizantinu e s’est dèvida difèndere. Est tando chi su iudex Provinciae nch’at tramudadu sos poderes suos, tziviles e militares, a sos bator sustitutos suos de sas mereie de Càlari, Torres, Gaddura e Arborea, cumandados dae pessones chi, a fùrriu de su 900, sunt diventados Judiches de su Logu issoro. Judiche, in sardu antigu, cheret nàrrere Re. Logu cheret nàrrere Regnu. Cada Judiche, tando, guvernaiat un’Istadu indipendente, superiorem non recognoscens .

Est in custa època chi est essida a campu sa limba sarda iscrita. Antzis, su sardu fiat sa limba ufitziale de custos Istados. In sardu si iscriiant totu sos atos giuridicos. In sardu si iscriiant sos Condaghes, documentos de sas crèsias e de sos cumbentos. In sardu est iscritu su documentu giurìdicu prus importante de s’epoca mèdia in Sardigna: sa Carta de Logu de Arborea. Sa Carta de Logu est unu cumplessu de normas e leges improntadas a su diritu romanu, bizantinu e consuetudinàriu, promulgadu da su judiche Marianu IV, chi at guvernadu su Regnu de Arborea dae su 1347 finas a s’annu de sa morte, su 1375, cando est intradu in parte sua su fizu Ugone III. Custu testu l’ integradu sa figia de Marianu, Eleonora de Bas Serra, judichissa de Arborea dae su 1383 (cando est mortu su frade Ugone) finas a su 1392. Est istada issa che at ordinadu sa modìfica o s’integratzione de unas cantas leges promulgadas dae su babbu, faghende su chi, in tèrmines giurìdicos modernos, si diat nàrrere Testu unicu. Custu testu ùnicu est istadu promulgadu in su 1392. In sìntesi, sa Carta de Logu de Arborea si presentat comente su resurtadu de s’unione de, a su mancu, tres testos diferentes: sa Carta de Logu de Marianu; su Còdiche rurale, un’àtera lege de Marianu; sas agiuntas e sas revisiones de Eleonora. A pustis chi su Regnu de Arborea at pèrdidu s’indipendèntzia, sa valididade de sa Carta de Logu est istada cunfirmada dae Alfonso Il Magnanimo de Aragona, chi, in su 1421 l’at estesa a totu su chi si naraiat oramài Regnum Sardiniae. Custa lege est abarrada in vigore finas a su 1827, cando Carlo Felice at promulgadu sas chi si naraiant “Leggi civili e criminali per Regno di Sardegna”.

A dolu mannu, custos judicados ant pèrdidu, unu infatu de s’àteru s’indipendèntzia. Su judicadu de Càlari est agabadu in su 1258, cando su territòriu est devènnidu una colònia de sa Repùblica comunale de Pisa. Su judicadu de Torres est agabadu in su 1259, cando su territòriu si l’ant partzidu sa famìlia lìgure de sos Dòrias e sa famìlia sarda de sos Bas-Serra, regnantes de Arborea; imbetzes, sa tzitade de Tàtari s’est costituida in Istadu republicanu de tipu comunale. Su judicadu de Gaddura est agabadu de fatu in su 1288, cando a s’ùrtimu soveranu, Ninu Visconti, nche l’ant dispatzadu sos Pisanos chi ant ocupadu su territòriu. In su 1297 est intervènnidu, in sas cosas de Sardigna, su papa Bonifacio VIII, chi at istituìdu a contu suo unu regnum Sardiniae et Corsicae e l’at infeudadu a su catalanu Giaime II, de sa Corona de Aragona. In su 1324, Giaime II at cunchistadu sos territòrios pisanos de Casteddu e de Gaddura e sa tzitade de Tàtari, costituende su Regnu de Sardigna e Corsica, mancari chi sa Corsica non nde siat intrada mai a nde fàghere parte. Su judicadu de Arborea est agabadu in su 1409, cando sos Catalanos ant bintu sos Sardos in sa batalla de Seddori e ant cunchistadu in manera definitiva totu sa Sardigna.

In su 1479, dae s’unione de Ferdinando II de Aragona e Isabella de Castiglia, est nàschida sa Corona de Ispagna, e sa Sardigna est devènnida ispagnola. In su 1718, cun su tratadu de Londra, su Regnu de Sardigna est coladu a sos Piementesos, finas a s’unidade de s’Itàlia in su 1861. Perdende s’indipendèntzia polìtica, sa Sardigna at pèrdidu finas s’indipendèntzia linguìstica. Infatis, in parte de su sardu, comente limbas ufitziales, sunt intrados, in antis s’italianu de Pisanos e Genovesos, pustis su catalanu, s’ispagnolu e, in fines, s’italianu modernu. In su sèculu coladu su sardu at pèrdidu terrinu fintzas comente limba orale e collocuiale, in favore de s’italianu imparadu in iscola, in sos giornales, in sos libros, in sa televisione. Belle gasi, in totu custos sèculos, b'at àpidu una resistèntzia a custa agressione culturale, unu filu ruju formadu dae iscritores chi ant chertu iscrìere in sardu ca l'ischiant bene chi sa limba est su sìmbulu prus importante de s'identidade nostra. E tando, in su chimbighentos, tenimus a Girònimu Araolla, autore de su poema "Sa Vida, Su Martiriu et Morte dessos gloriosos Martires Gavinu, Brothu et Gianuari"; issu si lamentaiat de su fatu chi sos iscritores sardos de s'època sua andaiant in chirca de limbas istràngias, che a s'italianu e s'ispagnolu, pro iscriere sos cuntzetos issoro, chene proare a impreare sa limba sarda, chi est imbetzes bella, rica, armoniosa, e chi si podet prus de sas àteras acontzare e megiorare. In su seschentos, Ioan Matheu Garipa at publicadu s'òpera religiosa "Legendariu de Santas Virgines et Martires de Iesu Christu", e l'at publicada in sardu, comente narat isse in su pròlogu, "pro esser sa limba sarda tantu bona, cantu partìtzipat de sa Latina, chi nessuna de cantas limbas si pràticant est tantu parente a sa latina formale cantu sa Sarda". In su setighentos, otighentos e noighentos amus tentu poetas de cabale, che a Pisurzi, Cubeddu, Mannu, Sirigu, Mele, Murenu, Mossa, Merèu, Montanaru; in tempos prus reghentes, amus tentu finas iscritores in prosa, comente Benvenuto Lobina, Antoni Cossu, Larentu Pusceddu, Giuanne Frantziscu Pintore, chene contare sas tradutziones curadas dae sos editores Papiros, Condaghes e s’atividade de Alfa Editrice.

Ma, a parte sa literatura, petzi in sos annos setanta de su noighentos sos Sardos amus pessadu de torrare a "su connotu", de torrare a impreare su sardu in sos documentos pùblicos e ufitziales, comente si faghiat in s'època chi sa Sardigna fiat indipendente. Est tando chi sunt essidas a campu sas rivistas bilìngues "Sa Sardigna", "Nazione Sarda", "Su Populu Sardu". Est tando chi est essida sa proposta de lege de intziativa populare pro su bilinguìsmu. E, in su mese de martzu de su 1978, "Su Pòpulu Sardu" iscriiat: "Sa proposta de sa leze pro sa limba at tentu unu grandu resurtadu: at ischidadu zente meda, dendeli su corazu de narrer e iscrier in sardu su chi pessat, sena peruna timòria de ponner a rier a nemos, comente capitaiat pagos annos a como; in su matessi tempus, at fatu essire a craru sos inimigos de su pòpulu sardu chi est gherrende pru su deretu a sa paraula, in sardu. A la narrer cun pagas allegas, at postu unu fogu chi, nos paret a nois, at a esser malu a morrer". Giai est a beru, su fogu de sa limba sarda est malu a mòrrere. Ma est finas beru chi sos inimigos sunt medas: no est de badas chi petzi in su 1997 est essida sa lege regionale 26 "pro sa promotzione e valorizatzione de sa cultura e de sa limba de sa Sardigna", e petzi in su 1999 est istada aprovada sa lege istatale 482 pro sa tutela de sas minorias linguìsticas de s'Istadu italianu. In fines, su 18 de abrile de su 2006, sa Regione Sarda, at aprovadu sa Deliberatzione n. 16/14, subra de “ Limba Sarda Comuna. Adozione delle norme di riferimento a carattere sperimentale per la lingua scritta in uscita dell’Amministrazione regionale ”

Custu cheret nàrrere chi su sardu, a pustis de tantos sèculos, dae dialetu est torradu a èssere limba. Bi sunt totu sas cunditziones pro l’usare in s’aministratzione pùblica, in sos mèdios de informatzione, in sa literatura. E finas in s’iscola, comente cherimus fàghere nois cun custu progetu. 


Sarvadore Serra
(prima torrada)