Comente istrutura, su sardu est una limba neolatina, e sos domìnios linguìsticos chi l’ant influentzadu de prus – catalanu, ispagnolu italianu – sunt gai etotu neolatinos. Nois non connoschimus sas limbas, o sas limbas chi si faeddaiant in antis de sa cunchista romana. Si podet nàrrere chi b’at petzi supravivèntzias, e custas supravivèntzias sunt costituidas dae topònimos o apellativos chi non b’intrant cun totu sas àteras limbas connotas. Francu, a bortas, comente pensat carchi istudiosu, cun su bascu. 




Sas supravivèntzias paleosardas.

Comente istrutura, su sardu est una limba neolatina, e sos domìnios linguìsticos chi l’ant influentzadu de prus – catalanu, ispagnolu italianu – sunt gai etotu neolatinos. Nois non connoschimus sas limbas, o sas limbas chi si faeddaiant in antis de sa cunchista romana. Si podet nàrrere chi b’at petzi supravivèntzias, e custas supravivèntzias sunt costituidas dae topònimos o apellativos chi non b’intrant cun totu sas àteras limbas connotas. Francu, a bortas, comente pensat carchi istudiosu, cun su bascu. 

Sos topòminos preromanos sunt meda difusos, mescamente in sa zona tzentrale de sa Sardigna. Pro nàrrere, sunt de seguru preromanos sos nùmenes de sas biddas de Nule, Gavoi, Ollolài, Nùgoro, e, in Nùgoro, sas localidades de Ugolio, Cucullio, Monte Gurtèi (chi currispondet, custu ùrtimu a sos nùmenes de sas biddas Bultèi e Furtèi.). Prus pagos sunt sos apellativos. In mesu de custos b’at nùmenes de animales, comente tzilicherta (lucertola) e tzilipirche (cavalletta), chi nd’amus faeddadu in s’introdutzione; mufrone, muvrone, murone o mugrone (muflone), chi currispondet a su corsicanu mufrone e chi si podet pensare chi nche torret a unu sustratu mediterraneu; grodde o lodde (volpe); assile, grassìbile (in nugoresu) (martora); boborissina, chi si narat petzi in Fonne e cheret nàrrere formiga; luzana, in Thiesi, Lollove, Padria, o lozana, in Gavoi, o lugiana, in Lanusèi (formica rossa). B’at tèrmines botànicos, comente còstighe o còstighe (acero), chi forsis currispodent a su bascu gastigar; ghiddostru, in Orgòsolo, ghiddostre, in Oliana (erica stricta o erica minore); golosti (agrifoglio), in Orgosolo e Oltzai, olòstrighe, in Santulussurgiu, chi forsis currispodent a su bascu tigorosti. B’at tèrmines geomòrficos, comente òspile (logu tancadu pro sos vitellos) chi forsis currispodent a su bascu ospel; ìdile (logu prenu de pischinas, chi forsis currispondet a su bascu itil. Una paraula preromana difusa in totu sa Sardigna est làcana (confine, boundary). Sos istudiosos narant chi est preromana pros duas resones: una est ca non tenet peruna currispondèntzia cun paraulas latinas; s’àtera est chi, cunforme a sas regulas de pronùntzia in sos domìnios linguìsticos sardos, in ue in s’ala de Nùgoro b’est su sonu c (locu, lachinza) in aterue b’est su sonu g (logu, laghinza); làcana est làcana in totue. 

Sa base latina de sa limba sarda

Custas e àteras paraulas, però, sunt inseridas in una istrutura gramàticale latina, cun medas paraulas chi benint diretamente dae su latinu. A custu propòsitu, b’at de nàrrere chi b’at regulas fissas de trasformatzione, chi nos cunsentint de cumprèndere si una paraula est derivada diretamente dae su latinu, e no, imbetzes, dae s’italianu, dae su catalanu, o dae s’ispagnolu. Pro nàrrere, 

dae k + vocale palatale de su latinu coelum benit su sardu chelu o celu; 
dae su grupu cunsonànticu fl de flore(m), frore o fiore ; 
dae c de acetu(m) achedu o aghedu ; 
dae cl in cumintzu de paraula de claru(m), craru o jaru ;
dae cl in mesu de paraula de oc(u)lu(m), ocru, ogru, oju ; 
dae cr de acru(m), acru, agru ; 
dae cj de aciaru(m), atarzu, atarju, atzargiu ; 
dae qu de equa, ebba, egua ; 
dae scl de masc(u)lu(m), mascru, malciu, masciu; 
dae ng + vocale palatale de plangere, prànghere, piànghere ; 
dae yod + vocale initziale de iuncu(m) , zuncu , giuncu ;
dae b + yod de rubeu(m), ruju , rubiu ; 
dae l + yod de filiu(m), fizu, figiu ; 
dae n + yod de vinea(m) , binza, bingia ; 
dae r + yod de coriu(m) , corzu , corgiu ;
dae ll de valle(m) , badde.

Custos sunt marcadores seguros pro cumprèndere si una paraula benit diretamente dae su latinu o dae àteras limbas. Pro nàrrere, fàghere o fàchere derivat dae su latinu facere, ma fàtzile derivat dae s’italianu facile; durche dae su latinu dulce(m), ma nitzu o niciu dae s’ispagnolu nicho. Anghelu comente nùmene de un’èssere ispirituale benit dae su latinu, ma Anzelu comente nùmene de pessone benit dae s’italianu. 

De seguru, su sardu modernu est diferente dae su chi si faeddaiat in antis chi pisanos, genovesos, catalanos e ispagnolos aerent leadu possessu de sa Sardigna. Bidimus custos esèmpios:
- pro su cuntzetu de “betzu”, sos testos antigos tenent custas paraulas: vetere, in su Condaghe de Santu Pedru de Silchi, in su Condaghe de Santu Nicola de Trullas, in su Condaghe de Santa Maria de Bonacatu; vetranu, in su Condaghe de Santu Pedru de Silchi; veclu, in su Condaghe de Santu Pedru de Silchi e in su Condaghe de Santa Maria de Bonacatu. Sa paraula betzu o beciu benit dae s’italianu antigu vecio; in nugoresu b’est galu sa paraula brecu, ma si referit petzi a sos àrbores

- albu est s’ùnica paraula pro nàrrere biancu in sos testos antigos; como in totue si narat biancu e b’est finas unu sambenadu Biancu; albu est abarradu in carchi topònimu, comente Predas Arbas in Nùgoro, pro inditare, apuntu, s’arbu de s’ou (la chiara dell’uovo) o su fustiarvu (il pioppo), o in su sambenadu Pirarba

- est curiosa s’istòria de sa paraula chida, chi, etimologicamente, derivat dae sa paraula latina civitas, tzitade; dae sos Istatutos Tataresos resurtat chi in Tàtari sa paraula chida inditaiat sos tzitadinos chi deviant fàghere turnos de guàrdia pro difèndere sa tzitade; in unu mese b’aiat bator turnos; duncas chida est diventadu sinònimu de settimana; custa est una trasformatzione interna a sa limba sarda; però in sos documentos prus antigos s’agatat setmanas (Carte Volgari dell’Archivio Arcivescovile di Cagliari) o settumana (Condaghe de Santu Pedru de Silchi)

- paperu derivat dae su latinu pauper, e cheret nàrrere pòveru, chi derivat dae s’italianu povero; custa paraula s’agatat meda in sos condaghes; paret chi, finas a primos de su noighentos, in su campidanesu rùsticu si naraiat galu pàbaru pro pòveru 

Ateras paraulas nche sunt essidas dae s’usu in su sensu issoro originàriu e ant leadu in sardu unu significadu totu particulare. Pro nàrrere:
- berbu fiat, in sardu antigu, su vocàbulu normale pro nàrrere paraula; torrare berbu cheriat nàrrere torrare risposta; como s’usat petzi a su plurale (sos berbos, is brebus) e sunt sos iscumpussòrios, sas fòrmulas màgicas pro fàghere bènnere sa bonaùra, sa fortuna, pro nch’allargare sos lampos, pro agatare sas cosas pèrdidas, pro fàghere fuìre su dimòniu, pro fàghere sanare sos malaidos.

- sa paraula latina, virgo, virginis s’est mantesa in sa zona de Nùgoro in sa forma birghine derivada diretamente dae su latinu; ma si narat petzi pro sas fadas, o janas, chi segundu sos contos antigos, istant in sas percas, in sas grutas; pro s’italianu vergine, in sos libros de crèsia iscritos in sardu b’est semper virgine, e, infatis, in su 1627 Mateu Garipa at iscritu su “Legendariu de Santas Virgines”. 

- sa paraula latina saltus, chi cheret nàrrere “logu prenu de àrbores”, tenet in sardu, in sos documentos antigos, su significadu de terras agrestadas, abandonadas; a tempos de oe, saltu, o sartu, servit a inditare su terrinu comunale (su saltu de Serdiana, su sartu de Nùgoro)
- sa paraula latina habitatio cheret nàrrere zona abitada; in sa Carta de Logu sa paraula aidaçoni, derivada dae habitatio, tenet su matessi significadu de su nugoresu modernu bidatzone, est a nàrrere logu destinadu a sa cultivatzione 

- dae sa paraula latina apellare derivat su sardu apeddare; solu chi apellare cheret nàrrere, in italianu, chiamare, cando chi apeddare currispondet a s’italianu abbaiare ; 

- in Ollolài e Gavòi narant arregore a s’ àstragu, ghiaccio, cando chi custa paraula derivat dae su latinu rigor chi si referit a una cosa tètera

- discens in latinu cheret nàrrere alunnu, ma su derivadu sardu dischente cheret nàrrere aprendista in una butega o in unu laboratòriu

Ma b’at finas paraulas chi tenet, in sardu, su matessi significadu chi teniant in latinu:
- “viscidus” in latinu teniat normalmente su sensu de “acru, àcidu”, e non su significadu de apitzigosu, gheladinosu, comente s’italianu viscido. E custu est pròpiu su sensu de su sardu bìschidu

- “pugnare” teniat in latinu non solu su sensu de gherrare, cumbàtere, ma finas de “s’isfortzare, de aspirare a carchi cosa”. Cun custu matessi balore punnare est presente in sos testos antigos e s’usat galu oe: punnare a carchi cosa