Medire deretos sa lege noa subra sa limba friulana a s'incras de s'aprovatzione sua. Custa fiat sa punna de s'adòbiu aparitzadu chenàbura 7 de nadale sero in sa "Casa Turoldo" de Coderno de Sedegliano. Cun su tìtulu “La nuova legge regionale sul friulano nel contesto europeo: un primo bilancio” sos organizadores de sa rassigna "Puints" ant chertu fàghere unu primu bilantzu de su testu de normas aprovadu dae reghente in su Consìgiu regionale de su Friuli-Venezia Giulia. S'emitente Telefriuli at ripresu s'incontru abertu a unos cantos espertos italianos e europeos.

Est una lege chi in medas isetaiant in Friuli dae belle deghe annos, dae cando fiat essida sa 482 e tocaiat de agiornare sa lege regionale de su 1996 chi fiat parta betza giai dae luego. Sèneghe ma semper mègius de sa lege regionale sarda n°26/97 chi totu est, como s'est cumpresu, ma non una lege de polìtica linguìstica. Difatis, sa croba "limba-cultura" chi est in sa lege 26 l'at acabada pro fàghere ghetare sos finantziamentos totu a s'ala de sa "cultura sarda in italianu", sena unu mègioru cuncretu pro sa limba. Antis, su dinare de sa 26 a s'ispissu est serbidu contras a sa limba matessi. Si no esseret istadu pro sa lege istatale 482, in Sardigna, sa polìtica linguìstica fiat giai morta dae annos. 

Ma custu no est costadu in Friuli in ue sa classe dirigente, mancari b'apat semper setores contras, est prus coerente e ponet apentu e aficu in sa chistione de sa limba. Su presidente Illy e s'assessore Roberto Antonaz aiant postu sa lege noa in su programma eletorale. E ant mantesu sa promissa, giai chi s'annu chi benit s'andat a votare. Ma pro Monica Sabata, catalana de s'organizatzione Linguapax de s'Unesco, si podiat e si depiat fàghere de prus ca su modellu catalanu in Europa at insignadu a totus ca su multilinguismu fundadu subra una limba de minoria est possìbile. <Su catalanu est sa limba veiculare de s'insegnamentu in Catalùnya - at naradu Sabata respondende a sas pregontas de William Cisillino, presidente de dell’Istitût Ladin furlan “Pre Checo Placerean” chi at amodadu sa dibata - e duncas prevedire petzi un'ora de friulanu in iscola a nois nos paret pagu>. 

A parre de Giuseppe Corongiu, rapresentante pro sa Sardigna, imbetzes, bidende comente est sa situatzione de s'Itàlia oe in die, ca a dolu mannu s'Itàlia no est s'Ispagna, cussa de sos friulanistas est sena duda una bìnchida, ca no est fàtzile pro sas minorias internas italianas a fàghere bàlere sos deretos issoro. <Cumprendo sos sentimentos de sos ativistas chi cheriant de prus - at naradu Corongiu - ma sa beridade est ca custa lege arribat in un'Istadu chi est faghende pagu e nudda pro sas minorias suas e no at mancu ratificadu sa Carta Europea de sas Limbas. Est duncas una mesu bìnchida, no una mesu derruta. Podet èssere de seguru unu modellu pro sas àteras minorias, comente cussa sarda, chi, moende dae ue ant lassadu sos friulanos, podent punnare a fàghere carchi cosa pro issos etotu>. 

A bisu de Marco Viola, dirigente de su servìtziu de sas minorias linguìsticas de sa provìntzia de Trento, sa lege est bona, ma su chi contat est chi tocat de dare semper atentu a su momentu de sa gestione e de s'atuatzione. <In sas polìticas de sas minorias - at ispiegadu Viola - non contat meda su reconnoschimentu formale, ma comente in realidade s'amministrant sos deretos linguìsticos. Su chi contat est sa sustàntzia de comente si gastat su dinare. Si andat a sas pessones giustas e pro sas fainas pretzisas totu andat bene. Si nono est fàtzile a faddire>. 

Un'arresonu parìvile l'at fatu Guglielmo Cevolin, catedràticu de deretu costitutzionale de s'universidade de Udine, chi at fatu notare chi in Itàlia unas sunt sas leges, àtera est sa "costituzione materiale" de su Paisu. In pagas pàraulas, su chi est iscritu, a bias, est barigadu dae su chi si faghet a sa muda e contras a sas limbas de minoria. <So unu pagu tasidu - at naradu Cevolin - proite in matèrias medas su testu reimbiat a sos regulamentos e custu podet batire, forsis, problemas. Sa Costitutzione italiana est aberta meda in argumentu de minorias, ma tocat de istare atentos a sas interpretatziones chi dant argunos. In sa discussione chi at pretzèdidu sa lege amus bidu finas òmines de cultura cun sos ogros prenos de sàmbene contra a su friulanu. Una cosa de fàghere a tìmere >. 

Donato Toffoli, de su Comitadu iscientìficu de s'Agjenzie Regjonâl pe Lenghe Furlane, at faeddadu de sas crititzidades de sa lege. Mescamente paret perigulosu a sos ativistas friulanos chi, cun su testu nou, si potzat cambiare sa norma de sa grafia furlana e finas sa delimitatzione territoriale. Sas normas ponent atentu nou a sa chistione de sas variedades locales. Ma in realidade sa lege est a s'avanguàrdia de a beru. Un'ora de friulanu est a òbligu in totu sas iscolas e est chie no lu cheret chi depet comunicare, a iscritu, ca refudat s'insegnamentu. Si nono est automàticu e no a rechesta de babos e mamas comente prevedit sa 482. Diat èssere finas possìbile de denumenare sas comunas petzi cun su nùmene in friulanu.

Sos artìculos chi s'impitzant de sas chistiones de sos mèdios atzetant su printzìpiu chi s'agiudu de sa Regione andat in cunforma a s'ispàtziu chi su mèdiu intregat a sa limba de minoria e no a programma o a progetu. Custu pro istransire su chi est sutzessu, pro nàrrere, in Sardigna in ue sos editores si nche leant su dinare giustu•giustu pro su progetu radiotelevisivu o editoriale (mancari pro trasmissiones fatas in oràrios malos e pàginas de giornale pagadas - tropu - comente publitzidade istitutzionale) e posca non dant prus ispàtziu a sa limba. Forte est, in sas normas friulanas, sa chistione de s'impreu de sa limba in s'amministratzione chi est cunsideradu unu de sos puntos de fundamentu pro torrare alenu a sa limba furlana. 

Una lege de polìtica linguìstica mera e sìnchera, si diat pòdere nàrrere otènnida finas proite sos friulanos non perdent tempus in sas gherras pro "sa defensa" de sas variedades chi ant firmadu sa polìtica sarda pro sete annos. S'est naradu puru chi faeddant de "variedades locales", in Sardigna comente in Friuli, pro su prus personàgios chi non nde faeddant mancu una e a sos cales non nde l'importat nudda. Istrumentalizant sa chistione pro blocare totu. Sa diferèntzia est ca in Friuli non bi sunt resessidos.

"Sa batalla in nùmene de su respetu de sos deretos linguìsticos at permìtidu s'aprovatzione de custa lege - at congruidu Cisilino - como benit sa parte prus tosta: a bardare e a dare atentu pro chi siat aplicada". 



torramus gràtzias pro sa fotografia a lenghe.net e a Anna Bogaro