Dae prima die de abrile sa ràdiu Rai regionale at cumentzadu a trasmìtere 20 minutos de programma de atualidade in friulanu. Moent cursos universitàrios atzivos de a veras pro formare sos insegnantes de e in friulanu. Su 60 pro chentu de sas famìlias ant giai iscritu sos fìgios a s'ora de limba. Sa lege regionale si sighit a aplicare nointames s'impugnativa de Prodi. Illy faeddat de su friulanu comente <limba de su benidore>. E nois? 



Pro sa Rai, una conventzione firmada dae su diretore generale de sa tv de istadu Marco Cappon e dae Marco Stolfo, diretore de su servìtziu regionale pro sas identidades linguìsticas e culturales, previdit un'impignu finatziàriu de sa Regione Friuli-Venètzia Giulia de 120 mìgia èuros pro ses meses. Sos binti minutos de trasmissione ant a èssere partzidos in duas trasmissiones de atualidade chi ant a èssere difusas in fatu a sos giornales-ràdios. Sa Rai, pro las acumprire, at a assùmere tres pessones a cuntratu a tèrmine prus paritzos collaboradores. 



Est de importu mannu s'intrada de su friulanu in Rai ca amparat una de sas limbas de sa lege regionale 482/99 e imponet unu printzìpiu chi si podet fàghere bàlere pro su sardu puru. In Sardigna galu non semus resessidos a otènnere resultados pro duas cajones. Sa prima est chi sa lege regionale sarda n. 26, a difèrentzia de cussa friulana de su 1996, at investidu miliones de èuros in universidade e iscolas chi ambas non ant produidu nudda de significu ne ant formadu operadores. A sìngulos e sòtzios no est mai lòmpidu nudda de istàbile. Sos operadores cualificados no ant tentu istruturas pro pòdere traballare e istudiare a sa sèria e su movimentu linguìsticu nd'est essidu indebilitadu. Antis, a bias su dinari est andadu pròpiu a cuddos acadèmicos e iscritores chi sunt contras a sa limba sarda e chi l'ant impreadu pro fàghere propaganda e formatzione contras a sos pianificadores linguìsticos matessi. Dannu e befa paris tando.



Sa segunda est chi sos friulanos sunt resessidos a mantènnere un'idea unitària e culta de sa limba contras a cuddos chi, cun s'iscusa de difèndere sas variedades locales, blocant cale si siat protzessu de istandardizatzione. Custu fatu faghet a manera chi totus sos chi si interessant de limba friulana tenent una mira e una punna ùnica e si unint pro otènnere resultados. In Sardigna in tames sos operadores matessi non sunt preparados bene e in medas si faghent collionare dae sos aversàrios de sa limba porrinde tempus e origras a s'idea chi su sardu in realidade no esistat, ma chi esistant su gasi naradu campidanesu, su gasi naradu logudoresu e su gasi naradu nugoresu e milli àteros limbàgios personalizados e idolèticos. Cantu tempus galu bi cheret a custas concas nòbiles de su movimentu linguìsticu pro s'abigiare chi faghende gasi reduint su sardu a dialetu gasi comente  bolent sos innimogos istòricos de sa limba: s'antropòlogu tristu, s'assessore-iscritore fràitzu, sa dotzente istremenada e su "redattore cupo"? 



Gasi b'at un'anarchia manna e sa gente sighit a pensare duas cosas: unu chi su sardu est unu dialetu (o unu muntone de dialetos ghetados a pare chi est finas pejus), duos, chi sos chi traballant pro sa limba sunt macos, brigadores e ignorantes. E gasi sos polìticos ant a sighire a fàghere petzi initziativas simbòlicas o folclorìsticas sighende a dare su dinare a sos universitàrios (cuddos chi narant chi su sardu sunt duas limbas si non tres o oto, unu modu comente un'àteru pro lassare totu gasi) in tames chi a sos ativistas de sa limba. Sos friulanos intames sunt resessidos finas a aprovare una lege noa chi, pustis chi at colare su controllu de sa Corte Costitutzionale, at a fàghere intrare sa limba minoritària in iscola. In tantu est semper in vigèntzia e prus de su 60 pro chentu de babbos e mamas ant dadu indicu pro chi sos fìgios potzant istudiare su friulanu nessi un'ora a sa chida. Sa Regione at detzididu de aguantare contras a s'impugnativa de su guvernu finas a sa Corte de Giustìtzia europea e Illy, su presidente de sa Regione, in un'assodimentu reghente, at naradu chi "pro su Friuli, su friulanu est sa limba de su tempus benidore".



Marco Stolfo, su dirigente chi at firmadu sa conventzione Rai, dae pagu at publicadu finas unu libru "Lingue minoritarie e unità europea. La Carta di Strasburgo del 1981" cun prefatzione de Gaetano Arfè e presentazione de Tullio De Mauro. Milano, Franco Angeli, 2005, in ue si dat atentu subra sa Carta de sos deretos de sas minorias aprovada su 16 de santugaine de su 1981 dae su parlamentu europeu. Su testu de Stolfo analizat sa Carta de Strasburgo, presentada dae s’europarlamentare italianu Arfè, e cumentzat ispieghende cuntzetos de importu càbidos in sa Carta comente sa definitzione de minoria, minoria ètnica, minoria limguìstica e sas notziones de tutela e de sos deretos. 


Est de lèghere custu libru ca dat annestru pro cumprèndere sa chistione de su sardu puru chi, pro medas galu in Sardigna, no est una chistione minoritàriu-natzionale, ma dialetale-folclorìstica.

A pustis definit sa situazione de sas minorias linguìsticas chi sunt presentes in onni istadu de s’Unione europea; analizat sa difusione e s’impreu de sas limbas e sas formas de tutela postas in èssere siat dae sos istados natzionales siat dae sas organizatziones internatzionales comente s’ONU, s’UNESCO, e su Consìgiu Europeu. A pustis faeddat de sos assòtzios, de sos movimentos e sos partidos politicos chi faeddant de sos diritos de sas minorias. S’opera de Stolfo acabat contende sa diversas fases de preparatzione de sa “Carta de Strasburgo” dae sas eletziones europeas de su 1979 a cando sa carta est istada aprovada. 


Su friulanu est una limba neolatina de su grupu ladinu naschida in s’annu milli, e durante sos seculos colados at mantesu totu s’originalidade sua, chi galu oe la faghet diferente meda dae s’italianu. Sos primos documentos in limba friulana e sos primos testos poeticos sunt de sos seculos XII e XIII . Dae tando sa produtzione literària in limba friulana est creschende sempere cun esitos de valore bonu meda comente sos traballos de Ermes de Colloredo, Caterina Percotto e Pier Paolo Pasolini. A pustis in su seculu XIX s’est formada una coinè literaria chi est su puntu de riferimentu pro su protzessu de sa normalizzazione linguistica. Su friulanu tenet vocabularios e testos de grammàtica e est istudiadu in logos meda, finas sa cresia at impreadu custa limba in sas tzerimònias religiosas e in sa catechesi e da carchi annu est essida una bortadura integrale de sa Bibbia.


Si faeddat friulanu in sa majoria de su Friuli istòricu, territòriu chi, paris a sa provìntzia de Trieste, costituit dae su 1964 sa Regione Autònoma de su Friuli Venètzia. Giùlia. 


S'àrea de faeddada friulana currispondet pagu prus o mancu a sas provìntzias de Ùdine, Gorìtzia e Pordenone, cun un'illonghiadura in sa provìntzia de Venètzia localizada in unas cantas comunas de su mandamentu antigu de Portogruaro, e in particulare de Santu Micheli al Tagliamento (finamentas in Trieste, oe in totu e pro totu venetizada francu pro unos cantos nùcleos islavòfonos, si faeddaiat finas a su de XIX sèculos unu dialetu friulanu antigu numenadu "tergestino"). 


Su friulanu disponet dae tempus meda de una koinè literària chi tenet a sa base sa sutavariedade tzentrale (udinesu), chi at achiridu in su tempus funtziones fintzas de limba veiculare in un'àrea prus manna de cussa de printzìpiu. Subra custu "friulanu comune" faghent riferimentu in particulare sos progetos de normalizatzione e formalizatzione de una limba friulana subradialetale, chi disponet dae unos cantos annos de un'istandard ortogràficu reconnotu pro lege dae s'Amministratzione provintziale de Ùdine. Pro comente s'est medidu a manera generale (de reghente si podet lèghere dae sa Chirca subra sa cunditzione sotziolinguìstica de su friulanu, a incuru de Linda Picco e coordinada dae Raimondo Strassoldo), in relatzione a una àrea potentziale carculada in 715.000 abitantes, su friulanu est de a veras praticadu dae su 57,2% de sa populatzione residente, est a nàrrere dae unas 430 mìgia pessones.


S’istadu giuridicu: su primu reconnoschimentu uffitziale de sa limba friulana est de su 1996 cun s’a approvatzione de sa L.R. n. 15/1996. S’ istadu at reconnotu sa minoranza friulana solu dae pagu cun sa L. 482/1999, a pustis de prus de chimbanta annos dae s’aprovatzione de s’art. 6 de sa Costitutzione, chi incarrigaiat su legisladore de tutelare sas minorias linguìsticas cun sas normas chi bisongiaiant


Sa lege istitutiva de s’Universidade friulana impegnat s’ateneu a diventare istrumentu pro s’ isvilupu e su annovamentu de sa limba friulana . Esistit unu tzentru de chirca supra sa limba friulana (C.I.R.F.). In paris a s’Osservatorio regionale della lingua e della cultura friulana s’Universidade at promovidu cursos pro lessicografos, tradutores, giornalistas e docentes. Sos master finantziados in Friuli non sunt inùtiles (pro sa polìtica linguìstica) comente cuddos chi si finàntziant in Sardigna in ue s'imbolat su dinare pro paritzos acadèmicos, non totus pro fortuna, chi colant su tempus a faeddare de sardu (mai in sardu ca no l'ischint) chirchende de imbordulare cussos disisperados chi s'iscrient cun fàulas e tesis ideològicas trastocadas de iscientifitzidade farsa.


Pro un'esempru de unu master a sa sèria in Friuli bìdere a custu ligòngiu.

http://www.lenghe.net/read_art.php?articles_id=1450


Su friulanu est impreadu finas in sas istitutziones: custu deretu est garantidu dae sa L.R.15/96 e dae sa L.482/99. Sa lege regionale noa propassat in fines cussu ligòngiu macu limba-cultura chi at mortu in Sardigna sa lege 26. 


In sa provintzia de Udine 109 istatudos cumonales supra 124 (90%) previdint normas pro sa tutela de sa limba e cultura friulana. Sa segnalètica istradale bilingue est adotada in su 40% de sos comunes de sa provintzia de Udine.


Esistint duos mensiles “La Patrie dal Friûl” (solo fr.) e “Int” (bilingue). Su setimanale “La vita Cattolica” tenet una pagina e tzertas rubricas in friulanu. 


Esistint duas radios: Radio Onde Furlane (chi tenet totu sa programmazione in friulanu) e Radio Spazio 103 (chi tenet petzi carchi ora de programmazione in friulanu).


Sas tres Televisiones privadas difundent programmas in limba friulana, mescamente programmas informativos (Friûl, Tg…), Telefriuli faghet cada die unu telegiornale de tres minutos in limba friulana (“Lis gnovis”) finantziadu dae sa Provìntzia de Udine. Sa Rai como s'est posta in cunforma. t Su tzìnema est su setore prus in espansione: su films grogu: “Tierç lion” at bintu festival meda in s’America e “Lidrîs cuadrade di 3” est istadu unu sutzessu beru in sos boteghinos friulanos. In Friuli pro promovere sa limba ant fatu unu cuncursu pro su tzìnema e s’iscenegiatura finantziadu dae su Centro Espressioni Cinematografiche.


Sa musica in limba friulana produit totu sos i generes: pop, rap, rock, jazz, folk…ed est unu de sos mercados prus importantes legados a sa limba. Sos grupos teatrales sunt riunidos in s’Associazione Teatrale Friulana.


In Sardigna puru semper e cando b'at movimentu, ma sos giornales non de iscrient mancu una riga. Paret chi sa limba sarda est cundennada a no esìstere a manera pùblica.


Pregonta befulana: si podet fàghere unu referendum pro tramudare sa Sardigna in provìntzia de Udine?