“Piessinnus de s’iscridura de Venutu Lobina in Po cantu
Bidhanoa”
de Francu De Fabiis
Unibersidadi de Castedhu
Annu académigu 2004/2005
Facultadi de Líteras e Filosofia
MAISTRAXU DE SEGUNDU LIVELLU
CURTURA, LĺNGUA E ISTÒRIA
DE SA SARDÍNNIA
Professori: Màriu Pudhu
Iscienti: Francu De Fabiis
Tesi de acabu:
“Piessinnus de s’iscridura de Venutu Lobina in
Po cantu Bidhanoa”
Tirocíniu: In sa redatzioni de Sa República Sarda, giorronali fundau de G. Pinna in su 1979, diretrixi M. Maróngiu.
Benvenuto Lobina, Po cantu Bidhanoa, Franco De Fabiis, po si circai e agatai mellus in s’arretza internet.
ÍNDIXI
CAPÍTULU PRIMU
Su Maistraxu
It’esti stétiu? pàgini 4.
Taula de is Cursus e atobiamentus didàtigus de su Maistraxu pàgini 8.
S’autori pàgini 9.
CAPÍTULU SEGUNDU
Sa grafia
Bariantis gràfigas pàgini 22.
Ocurréntzias de is fuedhus pàgini 23.
S’arrégula isballiada pàgini 26.
Arrikesa de is fuedhus pàgini 27.
SU DE TRES CAPÍTULU
S’atzentu
De su latinu ad cantum pàgini 30.
Fuedhus truncaus o ossítonus pàgini 32.
Atzentu in s’imperfetu de is verbus de sa prima crassi pàgini 32.
Fuedhus pranus, atzentu in sa segunda boxali pàgini 33.
Ma Venutu adi imperau pàgini 34.
Fuedhus iscritus cun s’atzentu in sa de tres boxali pàgini 35.
Fuedhus kene de atzentu in sa de tresúrtimas pàgini 37.
Fuedhus assentaus cun sa /é/ tancada pàgini 37.
Fuedhus cun sa /ó/ tancada pàgini 38.
SU DE CUATRU CAPÍTULU
Ocurréntzias
In totu is pàginis de s’arrumanzu pàgini 39.
Fuedhus cun s’atzentu pigaus de su primu volúminu de Po cantu Bidhanoa pàginis 1-6, pàgini 47.
Fuedhus cun s’atzentu pigaus de su segundu volúminu de Po cantu Bidhanoa pàginis 196-201, pàgini 51.
Librugrafia pàgini 56.
Capítulu primu
Su Maistraxu:
It’esti stétiu?
Candu esti bessiu su bandu po su scioberu de trinta cursistas a custu Maistraxu, deu mi seu acutu cun àteras, casi 80, personis po fai sa pregonta a sa seletzioni po scéti 30 scientis. Sa di de su scioberu si funti fatas biri 50 personis e nd’anti pigau scéti 25. Su ca bàlidi custu Maistraxu esti giai in custus númurus, kini no adi passau sa seletzioni no esti stétiu pigau mancai ca nci fenta àterus postus. Po mei paríada e pàridi prus mellus de su Maistraxu de s’annu passau, su primu de totu is Maistraxus a sa Dukissa.
Emus inghitzau beni, mancai no si femus cumprendendi beni.
Su Maistraxu de Segundu Livellu in Curtura, Língua e Istòria de sa Sardínnia esti stétiu contivitzau de sa Facultadi de Literadura e Filosofia de s’Unibersidadi de Castedhu. Esti stétiu pratziu in tres tretus de tempus:
1) De su 14 de Làmpadas a su 13 de Axrolas.
2) De su 20 de Cabudanni a su 8 de Sant’Andria.
3) De su 9 de Paskixedha a su 27 de Gennaxu.
Totu is letzionis de su Maistraxu funti stétias tentas in su apomentu nou, adhia de sa libriutega noa in s’aula númuru 74, de is cuatru de a pustis pràngiu fintzas a is otus de meria.
A acabu de cada tretu de letzionis esti stétiu fatu unu pàsiu de casi unu mesi po podi preparai is esàminis. Su Maistraxu teníada cumenti a istiba printzipali sa pràtiga de su tirocíniu, o laboradòrgiu, aintru de unu calisisia enti púbrigu o privau, ki tenéssidi acàpius cun su Maistraxu e is interessus de is scientis. Deu tanti po nai dh’apu fatu in sa redatzioni de su giorronali Sa República Sarda. Giorronali ki esti prus de 25 annus ca púbrigada in língua sarda. Apu biu cumenti si cuncòdrada unu númuru de su giorronali e cumenti s’impèranta is cumpudadoris partigularis cun sa gràfiga ispetziali; apu currégiu unus cantus artígulus, incurtzaus unus cant’àturus, e a s’acabu, gràtzias a sa passiéntzia de Maria Maróngiu, sa diretrixi, nd’apu iscritu unu deu etotu, ma pitikedhedhu.
Eus fintzas fatu tres biaxus de istrutzioni: unu a Tàtari abisitendi s’Arkíviu de s’Istadu, innia eus aprapudhau su còdixi de is Instatudos Tataresos, e in sa libriutega de s’Unibersidadi tataresa eus biu e manigiau su condaxi de santu Pedru de Silki; in sa seu de santu Nicolau de Tàtari eus abisitau su museu ki nc’esti innia cun totu is prendas antígas ki nci funti allogadas; seus andaus a sa crésia de su palatu giudicali in Àldara a biri s’ispantu de sa preda nighedha cun is pintorias de is retàulus prus mannus de sa Sardínnia. A Semèstene eus biu sa cresiedha de santu Nicolau de Trudhas cun is pintorias ca nci funti abarradas de su Mesu tempus. In prus seus lòmpius a abisitai sa bidha de Rebecu, innui eus mandigau a sa sarda e a pustis seus andaus a abisitai is Domus de janas de sant’Andria Priu e a biri is pinturas de 4.500 annus a.g.; cussas de sa crésia de su VI ségulu p.g. e de su IX ségulu p.g.. Seus andaus in s’àteru biaxu de istrutzioni a Núgoro a biri su museu de is bistimentus sardus, a biri sa domu de G. Deledha, a biri su M.A.N. cun is traballus de is artistas de su Noixentu sardu. Seus andaus a Mamuyada a biri su museu de is caratzas de innia e de su carrasegare in su Mesuterràneu; a Orane a biri su museu de Gantine Nivola; a Paule a biri sa domu-forti de su 1700 de su notàrgiu de sa bidha; a biri sa domu de Antoni, Ninu, Gramsci in Bilartzi e a úrtimu a su museu de is gioghitus in Tzèpara. Po mei custas abisitas funti istétias importantis medas poita s’anti permítiu de fai letzionis in mesu de is “ainas” istudiadas cun is professoris, de is prus mellus de s’Unibersidadi de Castedhu. Po si cumprendi, biri su condaxi de Silki e biri is pinturas de Trudhas e is retàulus aldarekesus e brintai, no prus cun fotografias o disinnus, aintru de is Domus de janas de sant’Andria Priu esti istétiu po mei unu prexu mannu. Biri is pinturas e sa bòvida cun is sinnus de su taulàrgiu, po torrai a fai sa domu de sa vida in su logu de sa morti, m’adi donau su titifrius de cusciéntzia de s’istòria partigulari de sa nosta ínsula. Seus andaus fintzas a sa sartíllia in Aristanis.
Depeus ancora andai a Igrésias a abisitai s’Arkíviu cumunali. E in prus cun custu Maistraxu eus pòtziu biri e ascurtai unas cantu cunferéntzias cun istudiosus de importu mannu meda: P. Clemente: Vicinanze lontane, immagini in Sardegna, su 3 de martzu. G. Scanu: Vizi e virtù della carta geografica, su 17 martzu. R. Bolognesi: Sardegna tra tante lingue. Il contatto linguistico in Sardegna dal medioevo a oggi, su 23 martzu. F. Gandolfo: Sardegna preromanica e romanica, líburu de R. Coroneo e de R. Serra, su 21 martzu. A. Mastinu: L’Eredità romana nella Sardegna giudicale, su 24 martzu.
Tàula
de is cursus e atobiamentus
didàtigus de su Maistraxu
F. Porrà: Istòria de sa Sardínnia arromana.
B. Fois: Istòria de sa Sardínnia de su mesu tempus.
G. Pudhu: Istòria de sa Sardínnia noa.
F. Atzeni: Istòria de sa Sardínnia de oi.
L. D’Arienzo: Civilidadi de s’iscridura in Sardínnia.
G. Paulis: Limbístiga sarda.
M. Virdis: Filolugia sarda.
M. Pudhu: Laboradroxu de língua sarda. Primu livellu.
M. Pudhu: Laboradorzu de límba sarda. Secundu livellu.
L. Ortu: Istòria de s’identidadi de su pòpulu sardu.
L. Marrocu: Curtura e sotziedadi in sa Sardínnia noa e de oi.
C. Tasca: Arkívius e libriutegas po s’istòria de sa Sardínnia.
A. Loi: Terridroxu e populatzioni de sa Sardínnia.
F. Tiragallo: Antropolugia curturali de sa Sardínnia.
R. Coroneo: Tzivilidadi de is màginis e de su spàtziu in Sardínnia.
S’autori
Venutu Lobina nàscidi in Bidhanoa Tullu su 8 de Gennaxu de su 1914, fudi fillu de unu butegheri, su butegheri de s’arrumanzu e de tzia Pissentica sa buteghera. A dexiot’annus in su 1932 lòmpidi a Castedhu tzerriau a traballai cumenti a postéri in s’aministratzioni. A Castedhu íada cannotu su “futurismu” e traballau cun is de is assόtzius iscriendi poesias. Custa prima produtzioni poétiga ada a cunditzionai meda a Venutu própiu in is versadas e dh’ada a potai a si ndi stesiai de sa cantada sarda a rima. Biei po custa kistioni Is Cantzonis[1] .
Iscrieda in sa pàgini de mesu, po sa poesia, de su giorronali “futurista”[2] .
“Fíada una poesia de una manera noa, libera de sa tzerakia a sa torrada, a sa rima, a su ritmu, a sa sintassi e de sa gramàtiga in generali, fintzas kentza de is cadenas de sa
puntegiadura”[3] .
A pustis de sa Segunda Guerra Mundiali, Venutu tramúdada in Tàtari e de ingunis no si nd’ada a istesiai prus, scéti po calancunu fúrriu a Bidhanoa Tullu. Funti annus difítzilis e Venutu ada a abarrai mudu, kene de iscriri fintzas a is primus annus Cincuanta. Ma imoi Venutu esti méri de un’àtera sensibilidadi noa cunditzionada e arrikia de:
1) S’andada de bonolla in Àfriga Orientalli. Innia íada biu ita íanta fatu e faíanta is itallianus po s’Imperu culunialista de su fascismu contras a is populatzionis afriganas: Gas isfissiantis e ballas dum-dum e medas àteras trassas proibias de is cunventzionis
internatzionalis[4].
2) Sa Segunda Guerra Mundiali. Totu is dorrocus e is mortus, in Sardínnia e in Cuntinenti. Ninu e Milliedhu is fillus de Luisicu, s’alter ego de Venutu, mortus issus puru in sa guerra.
3) Su disígiu mannu de torrai a bivi is mamentus de sa pitzinnia e àturus passaus in Bidhanoa. Mamentus bívius, illiscinaus, kene si nd’acatai e dhus torrai a frimai in is traballus poétigus.
“Emu torrau a bivi su mundu antigu de mei, mi ndi seu acatau d’essi una parti in sunferéntzia ki s’essi atesu
dh’amanniada”[5] .
Venutu tòrrada in Bidha sua a su mundu pitikedhu, ma mannu meda, de Bidhanoa e cumèntzada a ligi e iscriri in língua sarda. Iscridi artígulus in sa: La Nuova Sardegna.
In su 1964 bíncidi su prémiu Otieri cun Kini Scidi:
I si ndi arregodais
genti disisperada, cantu bortas
ananti de unu fillu, de unu fradi,
mortus a balla,
i si ndi arregodais cantu bortas
cun su coru afrigiu eus pentzau
ca no iaus a biri prus festa? [6]
In su 1974 púbrigada Terra disisperada terra, Editzionis Jaca Book, cun sa presentatzioni de Antonedhu Sata. Funti is annus de sa pulítiga cun is moimentus natzionalistas po sa Sardínnia in is atòbius cun is de su giorronali Natzione Sarda.
In su 1984 presèntada s’arrumanzu Po cantu Bidhanoa a su cuncursu natzionali de Su Castedhu de sa Fae in Pasada e bíncidi. In su 1987 s’arrumanzu esti pubrigau in is 2D Editzionis Mesuterrànea, Castedhu-Tàtari.
Po cantu Bidhanoa esti s’arrumanzu: autobiugràfigu, istòrigu-pulítigu, linguístigu e bilinguístigu. Una minera lessigali, e de solutzionis ortugràfigas, de costumantzias, partigularis e universalis in su matessi tempus, ma s’imprús Po cantu Bidhanoa esti unu bellu, ma bellu meda arrumanzu. Venutu teníada unas cantu kistionis de si contai e sotzialitzai, a parti s’amori, s’atrivimentu, su traballu, is istòrias, is arroris, is doloris de su Mundu, de Bidhanoa. Issu bolíada contai e castiai, de scidu[7] , s’istòria limpiada de s’arretόriga de su poderi: passau, presenti e benidori
[8], de Bidhanoa, de Sardínnia, de su Mundu totugantu[9] .
“Sa grafia de su sardu imperau de Venutu in s’arrumanzu no impúnnada prus, cumenti sutzedíada in is poesias, a torrai sa stiba sunétiga partigulari de sa barianti bidhanoesa. Ma su traballu a pitzus de sa língua ténidi tretus prus mannus meda, e pόnidi, in relata a is situatzionis, a is personàgius, bariedadis ki àndanta a is duus càbidus de unu bidhanoesu prus carateritzau fintzas a is intradas de itallianu aici po pratziri unus cantus personàgius ki funti arrastus de bisuras e ispètzias sotzialis prus débilis a s’aculturatzioni, cun fórmulas e maneras de nai e torradas a pigai e torradas a nai is prus de is bortas a
stiba”[10] .
Venutu etotu nàrada: “Su contadori si srébidi de unu sardu mesudiali aunificau, ma is personàgius fuèdhanta su sarcidanesu de Bidhanoa Tullu, ni íanta pòtziu sciri a fuedhai in àtera manera…… Apustis nc’esti sa de tres bariedadis de sardu mesudiali: cussu de is aculturaus, ki píganta de s’itallianu is fuedhus e is istibas. Apu pòtziu pratziri totu custas bariantis ca, cumenti incapítada a is disterraus, oi cannόsciu sa barianti de sa Bidha mia meda de prus de i cussus ca nci bívinti. Is àterus in s’interis anti sighiu a dhu potai mali a dhu itallianitzai”[11]
.
“Sa língua esti su sardu campidanesu “aunificau” ki s’imprús de is bortas, perou, ispétzia candu su fuedhu pàssada a is personàgius, si stèntada in sa sunétiga de is sentimentus”[12] .
“Cantu a su ki bàlidi su traballu cosa tua po aguantai sa língua e cun custa s’ànima prus bera de su pòpulu tuu caru Venutu deu ti istimu mannu….. Scéti sa poesia ténidi sa poténtzia de frimai ki (sa língua ndr) sparèssada”[13] .
Innoi faeus s’analisi de is fuedhus e de sa manera, su scioberu, de dhus iscriri imperada de unu de is iscriidoris prus mannus de sa literadura sarda: Venutu Lobina. Eus lígiu e averiguau is pàginis de Po cantu Bidhanoa e eus circau de ponni pagu pagu in pari a cussu ki a una prima castiada pàridi unu tréulu ortugràfigu. Seus cumbintus ca Venutu, mellus, cussu ki esti iscritu in s’arrumanzu de Venutu síada prus ke unu tréulu, fintzas po su ki pòdinti essi fatu cussus ki anti postu manu a iscriri su contu de Po cantu Bidhanoa.
Seus sigurus ca calincunu, medas, erroris funti stétius isballiaus de is copistas ki anti tentu in manus su contu de Venutu. Si eus a fai biri calincunu amostu de custu puru. Ma cussu ki si pàridi a una prima castiada unu carraxu de maneras de assentai su própiu fuedhu, po nosus esti su scioberu limbístigu partigulari ki adi fatu Venutu, po si torrai totu cussa arrikesa de sa língua sarda, arrikesa semàntiga e arrikesa de grafia, fintzas a si permiti is giogus, ki pòdidi fai scéti unu ki tènidi una cumpetèntzia limbístiga manna a pitzus de sa límba sarda, cumenti a nca fàidi issu in medas tretus de su contu.
Giogus fatus síada ki fuèdhidi unu sardu, de arregistu limbístigu bàsciu, o artu, o issu etotu, síada ki fuèdhidi calancunu cuntinentali, Venutu fàidi giogai sa língua sarda cun issus puru.
Custu traballu esti pensau po essi amostau cumenti a un’arrastu de unu traballu prus sistemàtigu e prus mannu meda a pitzus de Po cantu Bidhanoa e de totu sa produtzioni literària de Venutu Lobina.
Esti stétiu fatu calincun’àteru traballu a pitzus de s’ortugrafia de Venutu, s’úrtimu esti stétiu po sa domu editoriarza Ilisso, ki ada a pubrigai sa prentada noa de Po cantu Bidhanoa, po is primus de su mesi de Gennaxu 2005.
Femus fendi una circa lessigali in is arrumanzus in língua sarda: Po cantu Bidhanoa, is Contus e in is Is cantzonis, de Venutu. Custu traballu s’esti bènniu in conca candu si ndi seus acataus, ligendu Po cantu Bidhanoa, ca innia Venutu Lobina impèrada fuedhus difarentis po nai sa própiu cosa o impèrada unu matessi fuedhu cambiendi scéti una boxali, cumenti in su fuedhu Mengianu o Mangianu, o aciungendi una cumboxi cumenti in is fuedhus Baùlu o Baullus, Aqua o Acqua, o cambiendu cumenti in Chentza o Senza. Agataus puru ca issu de unu fuedhu ndi dònada totu is maneras de dhu nai e iscriri passendi de su “prus sardu” fintzas a lompi a su “prus burdu”, cumenti in is fuedhus :[14]
Trastu, Strepu, Ainas: sinónimus, s’úrtimu esti cadelanu;
Òrganu, Ògrunus, Òrgunus: bariantis; bénidi de s’itallianu;
Tradu, Tardu: bariantis gràfigas de su mantessi fuedhu e Trigadiu: esti unu sinónimu cun s’arréxina sarda e su sufissu diu latinu;
Mazzuccu, Mazzocca: bariantis grafigas, Bàculu: sinónimu; bénidi de su latinu, Bastoni: sinónimu; bénidi de s’itallianu;
Ullieras, Occhialis: sinónimus, ma su primu esti pigau de su castillianu, su segundu de s’itallianu;
Fraca, Pampa: sinónimus;
Amostaus scéti custa pariga de fuedhus, poita boleus fai biri ca unu fuedhu no esti iscritu po isbàlliu, ma s’esti scioberau de dh’imperai in totus is tonalidadis de su ki bòlinti nai. A bortas esti una manera po difarentziai kini esti fuedhendi, cumenti in su fuedhu Giulianu, imperau aici de Venutu etotu ki esti contendi, o Giullianu, in un’àtera manera poita dhu esti fuedhendi unu de istiba limbístiga prus bàscia, o Giulliaannuu nau, tzerriau de su pòpulu in sa crésia, ki esti cantendu e bàndada beni sa loba de is cumboxis e de is boxalis, postas po tenni duus efetus: de torrai s’essi cantendi e s’istiba populari. Ma non sèmpiri Venutu fàidi de aici, labai cumenti fàidi cun is fuedhus: Génuru, Génnuru
[15], sa segunda manera issu costumada a dha ponni in buca a su pòpulu ma esti imperau de issu etotu ki esti contendi su contu e de siguru, issu, no esti unu de istiba limbístiga bàscia. Àterus fuedhus issu dhus impèrada cun totu is isfumaduras ki si pòdidi permiti unu ki cumenti a Venutu teníada una cannoscéntzia de sa língua sarda manna meda, cumenti in is fuedhus:
Castiendi bèni is númurus de is pàginis innui eus agatau is maneras de iscriri una tzerta forma limbístiga, si ndh’eis acatai ca medas maneras difarentis de iscriri unu nòmini esti in sa matessi pàgini. Antzis Venutu de calancunu fuedhu impèrada is duas o tres maneras difarentis de assentai unu nòmini unu avatu de s’àteru o in sa matessi arriga o fràsia gramatigarza.
Totu is númurus, su matessi númuru, assentaus duas o prus bortas, dhui funti a segundu de cantu bortas esti imperau cussu fuedhu in cudha pàgini. Is númurus de is pàginis ki tèninti custu sinnu * a su costau, funti is númurus de is fuedhus pigaus de su segundu volúminu de Po Cantu Bidhanoa, Editzionis 2D Editrixi Mesuterrànea, Castedhu-Tàtari, 1987.
Po amostai duas cosas diversas, no funti sinónimus.
berrettu, 5 ocurréntzias; primu volúminu pàginis: 2, 16, 18, 36, 120;
berritta, 7 ocurréntzias; primu volúminu pàginis: 60, 60, 60, 60, 68, 176; segundu volúminu pàgini: 100*;
bonettu, 1 ocurréntzia; primu volúminu pàgini: 14, dh’eus amostau po nai ca esti sinónimu de berrettu;
Iscambiu
de io po au
launeddas, 4 ocurréntzias; primu volúminu pàginis: 36, 74, 180, 182;
lioneddas, 1 ocurréntzia; primu volúminu pàgini: 200;
Giogu
de sa a cun sa e
Esti po sa matessi cosa, ma s’una ghètada de prus a su campidanesu e s’àtera de prus a su logudoresu.
Sa lítera
j imperada po torrai duus sonus difarentis
ajàju, 1 ocurréntzia; primu volúminu pàgini: 92;
jù, jùs, 2 ocurréntzias; primu volúminu pàginis: 72, 134;
maja, po maxía, 1 ocurréntzia; primu volúminu pàgini: 156;
éia éia (alalà), pàgini: 72;
eja eja (alalà) pàgini: 84; custa segunda esti sa barianti gràfiga de s’àtera;
S’arrégula
Isballiada
Imperai sa loba /zz/ po s’afrigada surda sintziarza, ma custa arrégula esti sbruncada de s’imperu de sa língua, ki cun sa toponimia e antroponimia nci tòrrada su digamu pretzisu /tz/.
Aritzu, 3 ocurréntzias; primu volúminu pàgini: 4; segundu volúminu pàginis: 20*;
aritzesu, 1 ocurréntzia; primu volúminu pàgini: 14;
Aritzo, 1 ocurréntzia; segundu volúminu pàgini: 124*;
Arrikesa
de is fuedhus:
agualis 8, 112, 182*, uguali 68;
àtiri 172, 4*, 28*: ponòmini, àturus 172, 4*, 6*, 44*, ataru 42*, 156*, ateretàntus 38*;
artesa 36*, artària 36*: sinónimus;
bintena 102, 158*, bintina 148, dusina 46, trintina 154, 78*,
baddàda 180, ballu 180 cun 7 ocurréntzias, baddadoris 180 cun 7 ocurréntzias, baddendi 180, baddànta 180, cun /ll/ e /dd/, po su /dh/, in s’arréxina;
bùida 26, 34, 16*, 146*: agetivu, isbuidat 190*, sbuidàda 135: verbus;
cìrdinu 18, 184, cancaràda 194, 42*, cancaradas 22, accirdinau 192, 198*, tètteru 18, 178;
diaderu 12, 54, diadéru 52*;
fràullas 152, 90*, fàulas 52, 78;
Frumindosa 188, 16*, 34*, Flumindosa 30, 32, 42, 104*, 176*, 180*, Flumendosa 40*;
generu 54*, génnuru 144, 146, 54*, 58*: sa loba de sa /n/, /nn/, esti po difarentziai sa diastratia de is fuedhantis;
Giulianu 2, 26, Giulliaannuu 26, Giullianu 18: difaréntzias, /l/ contras /ll/, diastràtigas;
grutta 152, 184, 190, ‘rutta 154, 190;
obbidiri 156, obbedientis 130, obbidientis 44, obbidìu 160*, obbìdint 68: verbu cun giogu /i/ /e/ in s’arréxina;
spollittau 202, spollitus 202, spollau 166, spollincus 166*, ispollincai 70: matessi fuedhu cun difaréntzias /it/ o /itt/, cun /inc/, in su sufissu;
Sardìnnia 144, 146, 180, 2*, 2*, 2*, 8*, Sardigna 8*;
secretariu 98, segretariu 6*, 70*, secretario 178*;
torrobai 166, torrabau 168, torrobatòriu 166, sdorrobàda 168: sa /t/ de s’arréxina de su fuedhu, su semantema, e sa /t/ de su sufissu de surdus, prus logudoresu, s’esti sonarzau in /d/, prus acanta a su campidanesu;
tallus 46, 116, 124, 158, 98*, 138*, 180*: imperau po totu is arresis;
aréi 38, arei 112, 98*, 106*: imperau scéti po is brebeis;
trastu 38, 108, strepu 36, 134, 58*, aìnas 132, 134;
temporadas 34, 86*, temporàda 140*, strasùra 174*, strasura 126: sinónimus e cun barianti gràfiga candu esti cun o kene de atzentu;
tardu 110, 160, 78*, tradu 166*: bariantis gràfigas fra issus, ma sinónimus cun trigau 106, 140* e trigadìu 92, cust’úrtimu fuedhu esti fatu a nou cun duus fuedhus aciuntus, ca bòlinti nai sa matessi cosa, ma perdendusia in su tempus su ki bolíanta nai assolus, s’afortianta in paris: verbu s’arréxina triga e avérbiu su sufissu dìu, ca esti latinu sketu;
ullieras 60, ulliéras 178*, occhialis 92, 94, 96, 136, 194: castillianu su primu, itallianu su segundu;
veru 180, 158*, visionis 176*, veramenti 158, 158*, beridadi 172, beru 56, 158*: po biri amostus de is sinnus /b/ /v/;
Su de tres capítulu
S’atzentu:
de su latinu ad cantum.
Eus pigau cumenti a amostu prus de duxentus fuedhus: una perra a primítziu de s’arrumanzu, pàginis 1-6 primu volúminu, 112 fuedhus in totu. S’àtera perra cun 126 fuedhus pigaus de s’acabu, pàginis 196*-201*. Ita ndi podeus bogai cumenti a manera de manigiai s’atzentu de Venutu?
Venutu pàridi ki esti imperendi un’arrégula pretzisa, ma no sèmpiri dha síghidi una borta ki cumèntzada a dh’imperai. Nc’esti fintzas de cunsiderai ca a bortas nci funti isbàllius ki creeus ca funti de i cussus ki anti iscritu sa copia de ponni a prentza.
Su Sardu esti unu dialetu de su latinu, e i custa língua dhui fudi de s’indorupeu, e no cannoscíada is fuedhus truncaus. S’atzentu intzaras arruíada in sa perúrtima síllaba, ki sa boxali fíada longa, ki fíada curtza intzaras nci torrada agoa a sa de tres síllaba.
S’itallianu esti unu dialetu de su latinu de segunda manu, poita ca issu adi pigau sa mellus parti de is fuedhus cosa sua de su tuscanu. In s’itallianu is prus de is fuedhus funti cun s’atzentu in sa perúrtima sillaba, e nci funti medas fuedhus truncaus ki béninti de su latinu: p.a.: libertas, libertàtis, libertatem = libertà = libertadi/e; aetas, aetatis, aetatem = età = etadi/e. In s’interis podeus nai ca Venutu no impèrada una arrégula in manera crara, límpia, ecunómiga cumenti ada depi essi po dha podi imperai sèmpiri kene de s’arrallentai a dha iscriri e a dha ligi.
Brinteus in custus duxentus fuedhus e bieus in media res, ita nc’esti.
Po prima kistioni depeus nàrriri ca Venutu impèrada sa /ì/ e sa /ù/ sèmpiri oberta, ma insénduru[16] is duas boxalis cun su cabidu de obetura prus istrintu funti a s’imbressi sèmpiri tancadas /í/ /ú/. Po sa /à/ ca esti sa boxali de obetura prus manna, no nc’esti kistioni poita esti sèmpiri oberta e esti assentada beni. Po sa /o/ cun sa /e/ béninti scioberadas e assentadas is obeturas e is tancaduras ma teneus una meca de isbàllius e tréulu in su pònniri s’atzentu. In custa sighia is fuedhus incumentzanta totus po mayúsculu po s’agiudai sa circa arfabetiga, ma funti cumenti dhus eus agataus in s’opera, mayúsculus e piticus, scéti in sa taula de su fuedhariu in is úrtimas pàginis de i custu traballedhu.
Fuedhus truncaus
o ossítonus:
Dì, po diri, dia o dis;
Furriendusì, po furriendusí;
Mesudì, po mesudiri o mesudia, mesudí;
Però, po perou;
Ponendusì, po ponendusí;
Scivrù, frantzesimu, po crabitu, scivrú;
Be’, s’atzentu? Po beh!? Ma forsis mellus nai ca esti s’istruncadura de su fuedhu;
Atzentu
in sa de tres personis de s’imperfetu
de is verbus de sa prima crassi.
Gherràt, de su verbu gherrai;
Imbesturàt, de su verbu imbesturai;
Inzertàt, de su verbu intzertai;
Mandàt, de su verbu mandai;
Pesàt, de su verbu pesai;
Tiràt, de su verbu tirai;
Toccàt, de su verbu tocai, ma cun una /d/;
Zerriàt, de su verbu tzerriai;
Custus ossítunus si cumpréndinti ca sérbinti a fai sa difaréntzia cun su presenti indicativu de is verbus de sa prima crassi. Difaréntzia ki tenidi balentza sulétiga[fonologica] e no scéti sunétiga[fonetica][17] ;
Fuedhus pranus:
cun s’atzentu in segunda boxali.
Allìgras, po allígras;
Bòxis, 1 ocurréntzia;
Boxi, 4 ocurréntzias;
Bòrtas, arregulari;
Crabìstus, po crabístus;
Cràbas, arregulari;
Muìda, po muída;
Ògus, arregulari;
Óru, innoi esti postu in manera currégia po no dhu cunfundi cun su matessi sonu de su fuedhu òru, prendas;
Ma Venutu adi imperau:
Arriri, infiniu kene atzentu;
Arricìri, po arricíri, infiniu cun s’atzentu, ma /ì/ depíada essi /í/;
Bessìri, po bessíri, infiniu cun s’atzentu, ma /ì/ depíada essi /í/;
Bessìu, bestìu, bettìu, bìat, verbus ma sa /ì/ bàndada currégia cun /í/;
Cinni, curri, cingi, infinius truncaus, po cínniri, cúrriri, cíngiri;
Èssi, èssit, verbu, arregulari;
Frungìas, participiu, ma sa /i/ depíada essi /í/;
Pérdas, po pèrdas, innoi esti isballiau, nci bòlidi sa /è/ oberta;
Pàrit, verbu, arregulari;
Partiri, partiri, infiniu kene de atzentu;
Pòdit, pònit, pònint, verbu, arregulari;
Pròpiu, po própiu;
Sceti, po scéti;
Sìat, serbìa, verbus, ma sa /ì/ esti isballiada, síat, serbía;
Timorìa, nòmini, /ì/ isballiada, timoría;
Fuedhus iscritus
cun s’atzentu in sa de tres boxali:
Àxiu, arregulari;
Arrùliu, po arrúliu;
Àturu, arregulari;
Àturus, arregulari;
Azzàrgiu, arregulari;
Coròngiu, po coróngiu;
Creìanta, po creíanta;
Dònnia, 1 ocurréntzia;
Dónnia, 1 ocurréntzia, arregulari;
Lébias, arregulari;
Murrùngiu, po murrúngiu;
Òminis, 3 ocurréntzias;
Óminis, 1 ocurréntzia, arregulari;
Ònnia, 1 ocurréntzia, po ónnia;
Pérdiu, 1 ocurréntzia, arregulari;
Prìngia, po príngia;
Scàmbiu, arregulari;
Speràntzia, arregulari;
Sémpiri, 3 ocurréntzias, po sèmpiri;
Sempri, 1 ocurréntzia, kene de atzentu;
Ùùlimu, po úlimu;
Ùrtimu, po úrtimu;
Ma su ponòmini:
Donniunu, 1 ocurréntzia;
Onniùnu, 1 ocurréntzia, po onniúnu;
Fuedhus
kene de atzentu in sa de tresúrtima:
Anici, ànici;
Fascias, fàscias;
Feminas, fémina;
Macchina, cun sa loba de sa /c/, po màkina;
Numerus, númerus;
Fuedhus assentaus
cun sa /é/ tancada:
Béndit, arregulari;
Bénint, arregulari;
Ghéttat, isballiau, sa /e/ bólidi /è/;
Imponénzia, arregulari;
Inténdit, arregulari;
Istérriu, arregulari;
Istétia/u, arregulari;
Lébias, arregulari;
Passiénzia, arregulari po s’atzentu, ma bòliada cun su /tz/;
Pérdas, isballiau, sa /e/ bólidi /è/;
Pérdiu, arregulari;
Pudéscia, arregulari;
Scarésciu, arregulari;
Sémpiri, isballiau, sa /e/ bólidi oberta /è/;
Sparéssia, arregulari;
Sparéssiu, arregulari;
Téndinis, arregulari;
Fuedhus
cun sa /ó/ tancada:
Dónnia, 1 ocurréntzia, arregulari;
Dónnìa, isballiau s’atzentu in /i/, ma in /í/, 1 ocurréntzia;
Ittória, 2 ocurréntzias;
Óminis, 1 ocurréntzia;
Óru, 4 ocurréntzias;
Póziu, 1 ocurréntzia;
Po acabai custu primu tastai de sa grafia, ma esti scéti grafia? De Venutu su Mannu. Mannu po sa poesia k’ispaínanta is òperas suas, ki arrennéscinti a intrai in su coru e in is sentidus de is personis. Acabaus custu traballedhu, cun unu tacai cumenti a nca si fàidi cun sa berrinedha po tastai su casu, e arribai in mei de sa prupa, in mei de su mellus, ma scéti una punta, po carinniai scèti, ad’essi nau, iscritu, Venutu, pagu pagu s’arrumanzu Po cantu Bidhanoa. Besseus de cussas primas ses pàginis e de i cussas úrtimas ses e pigaus calincunu fuedhu de totu su líburu. Eus a fai unu traballu prus aillargu, prus ainnantis.
Su de cuatru capítulu
Ocurréntzias
ma in totu is pàginis de s’arrumanzu.
Dònnia, 62 ocurréntzias;
Donnia, 5 ocurréntzias;
Dónnia, 35 ocurréntzias, arregulari;
Donnia + cumboxi, Donnia +(s)santu, 4 ocurréntzias;
Donni + boxali, Donni(a) + àtara o + annu, 10 ocurréntzias;
Dónnìa, 1 ocurréntzia, cun duus atzentus esti siguramenti un’isbàlliu de prentza;
Donniùnu/a, 10 ocurréntzias, po Donniúnu/a;
Donniunu/a, 23 ocurréntzias, kene de atzentu;
D’una, 79 ocurréntzias;
È, verbu essi, 152 ocurréntzias pigadas aintru de fuedhus in sardu, lassendi a perdi is àteras È in itallianu sketu;
Est, 89 ocurréntzias, arregulari;
Esti, 12 ocurréntzias;
Óru, po pìtziri, 12 ocurréntzias, arregulari;
Oru, po pìtziri, kene de atzentu, 1 ocurréntzia;
Òru, po prendas, 15 ocurréntzias, arregulari;
Oru, po prenda, kene de atzentu, 1 ocurréntzia;
Tempus, 60 ocurréntzias, kene de atzentu, scéti 8 de i custas funti pruralis;
Tèmpus, 2 ocurréntzias, cun sa /è/ oberta, arregulari ki esti sìngulu, ma agataus tèmpus prus antigus, pàgini 104*, ki esti torrau pruralis;
Témpus, 2 ocurréntzias, cun sa /é/ tancada, arregulari ki esti pruralis e teneus témpus prus antìgus, sèmpiri a pàgini 104*, ki esti torrau, arregulari, cun su pruralis; ma teneus fintzas unu po pagu témpus, torrau sìngulu a pàgini 158*;
librugrafia
Lobina Venutu, Terra Disisperada terra: poesias, Editzionis natzionalis sardas, Cooperativa Editzionis Jaca Book, 1974, Milanu.
Lobina Venutu, Is Cantzonis, Castedhu, Editzionis Della Torre, Gennaxu 1992.
Lobina Venutu, Po cantu Bidhanoa, Castedhu-Tatari, 2D Editrixi Mesuterranea, Friaxu 1987, Roma.
Lobina Venutu, Is Contus, Nùgoro, Poliedro, Ónniasantu, 2000, Castedhu.
Lobina Venutu, Po cantu Bidhanoa, Nùgoro, Ilisso Editzionis, Ónniasantu 2004, Bozen.
Angioni Giúliu, Sa Laurera, EDES, 1975, Castedhu.
Casciu Giuanni, Vocabolariu sardu campidanesu-itallianu, Editzionis gràfigas Parteolla, 2001, Parteolla.
Carlini Frantziscu, Basilisa, Editzionis Condaghes, Gennaxu 2001, Castedhu.
Carlini Frantziscu, S’ómini ki bendiada su tempus, Zonza Editori, 2001, Castedhu.
Castiglioni-Maritotti, Fuedhariu de sa lìngua latina, Loescher Editore, 1990, Roma.
Elianora de Arbarèe Carta de Logu, Editzionis Sa Noa Sardínnia, 2003, Tàtari.
Ferrer Blasco Eduardo, Ellus/Ello, gramàtiga sarda, Editzionis Poliedro, 1994, Núgoro.
Gunter Grass, Annus de canis, UE Feltrinelli, sa de cuatru editzionis, Friaxu 2000, Milanu.
Leca Niatzu, Sciuliai umbras, Editzionis Condaghes, 1999, Castedhu.
Loi Pieru, Bardanas e secuestrus, Acadessimentus-noas tra tzentru e periferias in Sardínnia, presentatzioni de B. Meloni, Cuec University press, Mayu 2001, Castedhu.
Marci Pepinu, Is arrumanzus sardus de su Noixentus, màginis e sentidus de s’identidadi, Cuec editrixi, 1991, Castedhu.
Marci Pepinu, contivitzau de, La coltivazione de’ gelsi e propagazione de’ filugelli in Sardegna, Cuec Editzionis, Austu 2002, Castedhu.
Pudhu Màriu, Ditzionàriu, de sa limba e de sa curtura sarda, Editzionis Condaghes, 2000/2002, Castedhu.
Sata Antonedhu, contivitzau de Sa scomúniga de Predi Antiogu arretori de Masudhas, Editrixi S’àlvure di S. Púlixi, 2002, Aristais.
Virdis Maurítziu, Fonétiga de su sardu campidanesu, Editzionis Della Torre, 1978, Castedhu.
Paulis Zúlio, contivitzau de Fuedhàriu sardu logudoresu, Ilisso, 2002, Núgoro.
[1]Trintatrès retrogados, tentas a latu, puntos in mesu, frorios. In Is Cantzonis, presentadas de Antonedhu Sata, Editzionis Della Torre, Gennaxu 1992, Castedhu, pàgini 9.
A SUSU [2]Grupu Futurista de Castedhu, de Etori Pacagnini. Futurismu, de su diretori Minu Somenzi, in Cuntinenti.A
SUSU [3]Sa poesia de Venutu Lobina: Tiatru de sa memoria e Inventàriu de is assentzas, AA.MM. contivitzau de F. Cocco, Otieri, Sa Prentzixedha, 1997, pàgini 167.
A SUSU [4]Is màscaras antigàs no fudi sèmpiri chi serbíanta, calincuna no portada mancu filtru. E prus de unu nd’íada spudau is prumonis. E liàgas. S’iprite fudi istada sa peus cosa de sa guerra…..dhi fuanta torraus a ogus is abissinus de Amba Alagi, fuliaus pe parti..òminis féminas e pipius mesu spollincus, cun is carris liagadas ki dhis pendíanta de is cambas e is bratzus, abruxadas. In Po cantu Bidhanoa, Editzionis 2D Mediterranea, Castedhu-Tàtari, 1987, pàgini 166*.
A SUSU [5]Venutu is versus e is contus in Is Cantzonis, giai arremonada, pàgini 17.
A SUSU [6] Is Cantzonis, giai arremonada, pàgini 107. A
SUSU [7] Scida, Bidhanoa, scida esti arribendu su Fascismu, stúrmbulu sproni e zirónnia, custa borta t’asi a movi,
t’ind’asi a iscidai diaderus, a bonolla o a marolla, bidha mia sonnigosa, bidha mia dormia. Editzionis 2D Mediterranea, giai arremonada, pàgini 12*.
A SUSU [8] Po cussu issu fàidi acapiai e/o atobiai, in sa pratzita de Bidhanoa, òminis e cosas becias, de is dis de ki esti contendi, e òminis e cosas noas, de is dis de su benidori: Esti Gustavo, su fradi sconcau de Cavour, sperditziau, bagasseri, giogadori de cartas, prenu de dépidus. Editzionis 2D Mediterranea, giai arremonada, pàgini 60. S’istòria de s’arrumanzu bàndada de 1918 a su 1942: Sa luxi elétriga..…sa diga si fudi ispacada…..Custas duas òperas, perou, no íntranta…..in sa lei de su milliardu. Dhas íada fatas un àteru regimi, su chi fudi beniu a pustis de su fascismu, su de imoi(seus in su 1984 ndr), pàgini 96*.
A SUSU [9] Tandu is forestas, òi sa mellus gioventudi, no dhu adi diferèntzia, corpus de seguri e fusiladas, dinai e sànguni, linnàmini po fai dinai, craboni po fai dinai..…e si tandu sa boxi íat bòfiu sceti linnàmini e craboni imoi bolíada su sànguni de catodiximilla sardus mortus ogus a soli stendiaus issus a terra ke ílixis de is padentis devastaus. In Po cantu Bidhanoa, Editzionis 2D, giai arremonada, pàgini 68.
A SUSU [10] Giuanni Pirodha, in su líburu nou de Po cantu Bidhanoa. Editzionis Ilisso, Nùgoro, Paskixedha 2004, pàgini 13. In custu líburu esti stétia currégia sa grafia de Venutu.
A SUSU [11] G. Pirodha, presentau de, in Po cantu Bidhanoa, Editzionis Ilisso, giai arremonada, pàgini 14.
A SUSU [12] Venutu su 30 de Ladàmini 1985. Po cantu Bidhanoa, Editzionis Ilisso, giai arremonada, pàgini 31.
A SUSU [13] Lítera de Brai Marin 1974, in sa crubeca, de a palas, a presentatzioni de Po cantu Bidhanoa, Editzionis 2D, giai arremonada.
A SUSU [14] In sa bessida, su 12 Friaxu 2005, de su Maistraxu a Tàtari, Àldara, Boruta, Semèstene, Rebecu e sant’Andria Priu. Po sa segunda borta, sa prima fudi in su primu esàmini, su presidenti de sa Facultadi de Líteras G. Paulis in s’interis ki femus arrexonendi de Lobina adi nau ca issu, Venutu, gei fu pagu prexau po cumenti dh’íanta torrau sa grafia de Po cantu Bidhanoa.
A SUSU [15] Po cantu Bidhanoa, Editzionis 2D Mediterranea, giai arremonada, pàgini 58*.
A SUSU [16] Fuedhu agatau assentau in sa Carta de sa Giuighissa Beneita de su 1215, carta númuru IX de s’arregorta de su Solmi: CV, XI, pàginis 24-26; innui su píscamu de Suedhi, santu Giorgi, fàidi unu miraculu.
A SUSU [17] Fintzas a candu no eus arrennesci a si donai is ainas po porri traballai cun su sardu in sardu, eus a fai sèmpiri scéti limbixedha, becixedha, mancai bellixedha. Su metalimbismu esti s’aina po s’autonumia.
A SUSU
