© LimbaSarda 2004

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

17/06/2005 Oberas de importu

Sa lingua de sa cunfraria

de Bruna Siriu





ANÁLISI LINGUÍSTICA DE SU STATUTU DE SA

CUNFRARIA DE SANT’EFFIS DE CUARTU SANT’ALENI


Custu documentu torrau in italianu de Anna Castellino e Linda Garavaglia, allogau in s’archíviu istóricu de Cuartu Sant’Aleni, est unu documentu de bintotu pàginis e ponit is arrégulas de sa Cunfraria de Sant’Effis de Cuartu: “Constituzionis de sa illustri Cunfraria de nostra Senõra Santissima de su Rescattu e su Gloriosu martiri Sant’Effis erigia in sa bidda de Quartu in sa Cresia dedicada a su propriu Santu in Nadali de s’annu MDCCCII”. 

Su Statutu, iscritu in Cuartu in su 1802, est espressioni de unu enti morali e tenit s’iscopu de inditai, in manera pretzisa e rigorosa, is normas chi serbiant a istabiliri s’atividadi de su sòtziu in dònnia ocasioni. Cuntenit is inditus de is òbrigus e prus che totu de is interditzionis innui podiant incapitai is assotziaus.

Si cumponit de ses capìtulus innui agataus chistionis chi pertocant a sa dotrina e a su modu de fàiri is cerimònias, ma agataus fintzas noas apitzus de s’arrepertòriu linguísticu e de su modu de bivi de sa comunidadi de Cuartu de prus de duxentus annus faidi. Su manuscritu, cuntenit sa pregonta po s’aprovatzioni de su Statutu iscrita in italianu, cun custa lítera su cardinali Diegu Cadello, su binticuatru de mesi de idas, istituiat e assotziat sa Cunfraria a s’Arcicunfraria de Sant’Effis de Castedhu, ca esistiat fintzas de su 1538. A s’assotziai boliat nai a s’assigurai is privilègius, gràtzias, indulgèntzias ispiritualis chi furiant garantius a is cunfraras de sa s’Arciconfraternita. Sa lítera iscrita in ispanniolu portat sa firma de “Diego Arcivescovo di Cagliari” e fintzas de su segretàriu Juan Zapata. Acabat su documentu un’àtera lítera, iscrita de Giusepi Coco Pili e de àterus cungregaus chi iant detzidiu de fàiri sa Cunfraria, custa lítera est iscrita totu in italianu.

In su primu capítulu chi portat su títulu: De is Constitutzionis de s’Illustri cunfraria de Nostra señora de su rescattu e de Sant’Effis, innui si sinnat su númuru de cantus personis depint pigai parti po tenni valori is atóbius, s’edadi chi serbit po si podi assotziai, is óbrigus a sa caridadi chi depiant fàiri is cungregaus, is penas po cussus chi mancant a is atividadis, po nexi de issus etotu, is maneras de si cunfromai a sa Cunfraria prus antiga de s’Orrosàriu po bivi in paxi e chentza de certus.

Su segundu capítulu fuedhat iscéti de is féminas chi fiant parti de sa cungregatzioni: De Is Germanas e obligatzionis insoru. 

A is féminas furiat allogada una positzioni de importu prus piticu cunfroma a su chi teniant is óminis, podiant intrai in sa cungrega ancus chi tenessant iscéti cuíndixi annus, ma no podiant arrapresentai sa cunfraria chi no dhui furiant fintzas is óminis. Po issas no iant nimancu cuncordau unu bestiri aposta, ma s’acuntentanta de si ponni un’acàpiu in sintzu, e in is prutzessionis depiant sighiri sémpiri avatu de is óminis. Sa cerimónia de inghitzu, chi in su documentu est contada cun ispantu, po is féminas si faiat agiumai cumenti po is óminis, ma chentza de cantai s’innu Te Deum.

In su de tres capítulus agataus is arrégulas de sa cungrega: De is impleus de sa Cunfraria e obligatzionis annexas a dognunu de issus e de s’Azienda de sa propriu cunfraria.

Sa cura ispirituali de sa Cunfraria furiat intregada a s’arretori, chi dobiat essi unu arreligiosu, mellus chi fessat su vicàriu, sémpiri chi no essat giai obrigau cun sa Cunfraria de s’Orrosàriu.

Su capellanu teniat s’incarrigu de celebrai is funtzionis, de acumpangiai is cunfrarus in is prutzessionis e in is interrus, dobiat achistiri e donai a basai a is fidelis sa relícua de su santu in sa dia de sa festa, su cuíndixi de gennaxu. Dobiat tenni cura po totu su chi pertocat s’oratóriu, sa sagrestia, e is benis de sa Cunfraria.

Su sagrestanu furiat unu legu, s’impreu prus importanti chi teniat furiat cussu de tenni allichidius s’oràtoriu e sa sagrestia e dhus dobiat billai candu furiant abertus, chi no furiat fendi servítziu cumenti de “andadori”. Áterus incarrigus de importu mannu furiant riservaus a is tres guardianus, cumenti cussu de craeri, tres óminis provediant a is mortus e a is prutzessionis, otu depiant essi is obreris; is cunfraras teniant una priorissa e duas assistentis, una “depositaria”, duas sagrestanas e ses obreras.

Cunfrarus e cunfraras teniant a cumona su secretàriu chi teniat puru sa arresponsabilidadi de s’archíviu. 

Interessanti meda furiat su sistema de eletzioni po torrai a donai de annu in annu is incarrigaus, chi beniat fatu ponendi aintru de tres sachitas difarentis, is nóminis de cussus chi podiant essi bonus a s’impreu chi arrechidiat. Dónnia sachita si distinghiat segundu de is tres crassis chi fiat pratzia sa genti de Cuartu, cunfroma a s’arrenda.

Est berus chi is incàrrigus beniant donaus segundu s’arrenda possidia, ma totus podiant tenni postus de arresponsabilidadi chi donant nomena aintru de s’organitzatzioni, e is chi s’accuntentanta de impreus de pagu importu dobiant tenni iscéti calidadis moralis, e fai limúsinas de bolontadi insoru, limúsinas chi a iscusi fiant istugiadas in duas cascitas difarentis: una po is óminis e una po is féminas.

In su de cuartu capìtulu funti istabilius is logus, sa froma e is tempus innui si depiant fai is pràtigas ispiritualis de sa cungregatzioni: De sa Congregazioni o siat Exerciziu Spirituali de s’oratoriu.

A is seti e mesu de mengianu, cumentzendu de su mesi de abrili fintzas a cabudanni, e a is otu in is àterus mesis, is cunfrarus e is cunfraras s’atobiant in s’oratóriu, e in s’interis dus piciochedhus ingenugaus acanta de s’altari dhus achistiant cantendi calincuna cruba de s’innu a sant’Effis. Siat is óminis siat is féminas, pratzius cumenti istabiliat su Statutu, piganta parti a sa tzerimónia.

In su de cincu de is capítulus podeus iscumbatai: De su modu de si fai sa professioni de is Cunfraras, e Germanas tantu in sa dia de sa primu erezioni, che posteriormenti.

A is cincu capítulus si ndhi atungit un’àteru: Capitulu ultimu, chi cuntenit su Cumpendiu de is Indulgenzias de sa Cunfraria de Nostra Signora Santissima de su Rescattu, e de Sant’Effis. Innui benint allistadas totus is indulgéntzias chi podiant tocai a is de sa cungrega.

Serrat sa parti de su documentu iscrita in sardu un índixi, chi arresumit capítulu po capítulu: su títulu, su númuru de su paràgrafu e de su fòlliu chi dhu cumponit.

S’orígini de is cunfrarias, in dì de oi, est de istabiliri. Su chi est siguru est ca funti meda antìgas. In Sardínnia is primas funti nàscias tramesu s’acabu de su 1300 e su 1400, ma amànnianta meda in sa segunda parti de su 1500, in mesu de su torrai a pillu de s’arreligiosidadi populari, apustis de su Consillu Tridentinu. Custu tempus at bistu sa nàscida e sa créscida de sótzius e cungregas chi teniant iscopus difarentis.

In is diócesis de cabu de sus furiant de prus is cunfrarias dedicadas a sa Gruxi Santa, in cabu de giossu cussas intítuladas a s’Orrosàriu. Giai in sa primu mitadi de su 1500 in su Logudoru furiant presentis cumpangias de is Disciplinadus, cumenti furiat cussa de Tàtari, connota fintzas cumenti de Cunfraria de sa Santa Rughe o de sos Batudos biancos.

In Castedhu esistiant giai tres cunfrarias: cussa de su Monte de sa Pietadi, cussa de su Gonfaloni e cussa de su santíssimu Sacramentu; sa Cunfraria de sant’Effis de Castedhu istituida in su 1564, in su 1618 fudi istétia agregada a s’Arciconfraternita de sa santíssima Vírgini de s’Arriscatu de Roma.

A Cuartu de su 1635 esistiat, in sa crésia manna, sa Cunfraria dedicada a sa Madonna de s’Orrosàriu, chi furiat abarrada a sola fintzas a su 1802, s’annu chi si furiat cuncordada cussa de sant’Effis e de sa Madonna de s’Arriscatu in sa crésia de is santus Effis e Serbestianu. Ma faci a su 1804 is duas Cunfrarias furiant certendi po chistionis de cumpetentzia, chi pertocanta is ocasionis púbrigas innui dobiant pigai parti totu a is duas, mancai in su Statutu de sa Cunfraria noa s’essat acrarau ca su postu prus importanti tocat sémpiri a sa Cunfraria prus antiga.

S’iscopu de sa nàscida de sa cungregatzioni noa, frotzis, est de circai in un’acuntéssiu istórigu pretzisu e a sa riconnoscéntzia chi is sardus boliant amostai a su santu ca, prus che totu a livellu populari, furiat istétiu cunsiderau su chi iat fatu su miràgulu e iat permítiu de binci contras a is frantzesus candhu in su 1793 iant circau de ocupai s’ísula. Furiant passaus pagus annus e s’arretori de Cuartu, in su 1802, pediat s’aprovatzioni ufitziali de sa Costitutzioni de sa Cunfraria, de modu chi sa comunidadi podessit inghitzai s’atividadi de devozioni e de agiudu. 

Is Cunfrarias funti sótzius volontàrius legus, de óminis e de féminas chi no tenint nisciunu óbrigu ne de fai votu, ne de bivi impari, ma chi si pigant s’impénniu de sighiri normas e tzerimonialis pretzisus. S’iscopu prus mannu est cussu de contivitzai sa fidi in su santu, ma fintzas de intervenni deaberus, siat in favori de is àterus sótzius chi benint a s’agatai in dificurtadi, siat in cunfrontu de chistionis sotzialis importantis cumenti: s’assisténtzia a is póburus e a is malàidus, a is chi funt in presoni, a is chi no tenint nudha, a is chi pedint sa limúsina e a is fillus de nisciunu. Is sotzius depiant fintzas procurai de fàiri sa doda a is piciocas póburas chi fiant in edadi de si coiai.

Sa circa de su dinai, po ndi iscabulli is chi fiant secuestraus de is morus, fudi unu de is iscopus prus importantis de totu is Cunfrarias, a su mancu fintzas a candu no sighiant is tentas de i custus de sdorrobai in Sardínnia. Candu custas fiant iscéti un’arregodu atesu, is sótzius iant incumentzau a s’apentai a s’arriscatu de is ànimas de cussus chi nci orruiant in is manus de su dimóniu, imparendidhis sa dotrina cristiana.

Is Cunfrarias furiant istituias in una crésia cun decretu de s’autoridadi ecresiàstica chi dhas podiat fintzas cambiai o isciusciai de unu totu. Teniant perou una froma de autonomia, siat po podi esertzitai s’atividadi sotziali, siat in s’aministratzioni de is benis insoru; dobiant tenni unu statutu innui fiat istabiliu su scopu, is arraportus sotzialis e is gerarchias aintru de su sótziu, dobiant tenni unu títulu, unu nómini, unu bestiri chi si poniant iscéti in is ocasionis púbrigas.

No connosceus su nómini de su cumponidori de su Statutu, ne podeus nai chi sigat una traditzioni o iat, fintzas, a podi essi sa bortadura de un’arregistru, cumenti fait pensai in calencunu tretu. Tocat a s’arregodai ca est istétiu iscritu in una simana de arrebellioni sotziali, candu forti fiat s’opositzioni a sa pulítiga de su guvernu piemontesu: seus in is annus a curtzu a su 1793-96 candu su movimentu patriótigu, a boxi manna, pregontat unu selembru de is arraportus tramesu s’ísula e is piemontesus. Cumparit, chentza de peruna duda, de importu mannu, in custu momentu, su seberu de sa lìngua sarda po iscriri custu documentu: sa lìngua de sa comunidadi e no cussa chi imponiat s’istadu, sa lìngua italiana, chi a pagu a pagu furiat istesiendinci cumenti lìngua ufitziali a sa castilliana, fintzas e chi calencunu iscritu de crésia ndhi documentat s’impreu de custa fintzas a su 1860. Po cantu pertocat su manixu linguísticu custu tempus bidi sa preséntzia e s’impreu de su sardu, de su castillianu e de su italianu, e custu documentu nd’est unu testimóngiu craru.







ANÁLISI



S’analisi pigat in cunsideru su capítulu I: DE is Cunfraras, e obligazionis inzoru; custu capítulu est cumpostu de XXVI paràgrafus de mannària difarenti, est istétiu scedhau poita arresurtat a tenni totu is partigularis linguísticus comunus a totu su documentu.

S’istrudura de su scritu tenit unu schema pretzisu meda, fortzis po ndhi favoressi s’impreu. Po custu scopu dónnia capítulu portat unu títulu chi antítzipat a lestru su chi dhoi est iscritu aintru, e est pratziu in paràgrafus numeraus. 

Intra de is carateristicas linguísticas podeus biri: s’impreu de unu arretzistru formali e impersonali, s’impreu meda mannu de fuedhus e maneras de nai ispetzíficus de su linguàgiu ténnicu, s’impreu cun is verbus agiumai iscéti de sa de tres personas, chi bolit fai a mancu de si furriai a una personi iscèti. 

In custu documentu bieus cumenti, mancai su seberu de imperai su sardu, si pongat manu a totu s’arrepertóriu linguísticu a dispositzioni in custu momentu in Sardínnia. Is àteras línguas chi benint imperadas, no iscéti po su seberu de is fuedhus, ma chi funti de importu po su fràigu de is fràsias funti: Latinu, Italianu, Ispanniolu e Cadalanu.

Una sintassi unu pagu trobia ponit dificurtadi a cumprendi parti mannas de s’iscritu, est fatzili a biri cumenti sa tenta de torrai s’órdini de is fuedhus allenus, dongat cumenti arrisultau istruduras própias de su sardu postas in manera isballiada, po fai un’amostu, s’agetivu chi balit cumenti atributu postu ananti de su nómini, non torrat cun is arrégulas de sa gramàtica sarda.

Dhoi funt medas bortas chi su cumponidori no s’incurat de circai su fuedhu campidanesu chi currespundit a sa boxi italiana o ispanniola, pighendi custa boxi e ponendidha aintru de unu “bestiri” morfologicu sardu, calencuna borta dh’asseliat foneticamenti.







FONÉTICA E MORFOSINTASSI



S'acentu gràficu benit imperau sémpiri in su fuedhu però e in is fuedhus chi dhu cumponit cumenti: però tambeni leau de su ispanniolu pero tambien; ma s'avérbiu già est iscritu sémpiri cun s'acentu gràficu: già, fintzas cun s'atunta de una boxali paragógica giai. 

Is pronòminis mi, ti, si, atuntus a s’infiniu o a su gerúndiu, iant a depi pigai s’acentu, invècias dhus agataus chentza de perunu ninnali in is fuedhus: incontrendusi, amonestendusi.



Fenómenus de is boxalis



Pròstesi

Una de is caraterísticas de su sardu est s’atunta de una /i/ prostètica ananti de sa /s/ + /consonanti/, fenómenu prus arregulari in su logudoresu e in su nugoresu che in campidanesu. 

In custu documentu agataus ésitus cun sa pròstesi siat candu sighit unu fuedhu chi acabat in cunsonanti siat chi acabit cun una boxali: isciri, iscraus, isplicai, ispiritu, istrada, istazioni, ispollau, iscurtai, iscusit, opuru in àteras no pigat sa pròstesi cumenti in: sposu, scudu, spaziu, scrupulu, spettu, speziali.

Fintzas s’impunna de ponni ananti a sa /r/ de inghitzu de fuedhu una boxali prostética po afortiai sa cunsonanti, piessinnu chi distinghit su campidanesu, chi est de dhu fàiri torrai a su sustratu prelatinu, est cunfirmada de calencunu ammostu: arrui, arricendu, arregodai, arrugas. Áteras bortas benit allogada sa cunsonanti originali chentza de nisciuna pròstesi: reputau, respundiri, ringraziai, rescattai, reconnotus, respettendu, rettori, repartiri, reservada, rexoni, ricus, refudu, resai, rechirint.



Boxali paragógica

Piessinnu de sa lìngua sarda est s’atunta de una boxali paragógica in is ossítonus, dha agataus iscéti in s’impréstidu giai de su italinu già, e in imoi chi benit de su latinu modo. Un’àtera genia de paragògica atungit una boxali a is fuedhus chi acabant cun una cunsonanti chi agiudat a ispadriai beni, mescamenti candu apustis dhoi est unu pàsiu, fintzas de cust’arratza de paragògica nd’agataus iscéti dus amostus cun is pronòminis personalis nosi e bosu.

Mancant, in s’iscritu averguau, fintzas s’amostu de fuedhus interessaus de sa metatesi, àteru piessinnu de sa lìngua sarda, chi fait agiumai sémpiri su campidanesu.



Epèntesi 

S’epèntesi, s’impreu de una boxali in mesu de su fuedhu po no fai allobai duas cunsonantis apari (prus che totu /oclusiva/ + /r/, /r/ + /oclusiva/) dha podeus biri in calencunu esémpiu: sémpiri de su latinu semper, líburu de su italianu libro.

Podeus biri dus ésitus difarentis de sa /o/ candhu /con/ est postu in cumintzu de fuedhu, a bortas si sèrrada in /u/ e dh’agataus iscritu /cun/, cunfraria leau de confraria, cumbidai de su latinu convitare, opuru sa /o/ benit allogada cumenti in: concessioni, constituzionis, congregai, considerendu, confessai, consillu.



Fenómenus de is cunsonantis



Is cusonantis allobadas /oclusiva/ + /l/, ella, surda o sonora /pl/, /gl/, /bl/, chi giai sémpiri in custa faina agataus allogaus: oblazionis, publicus, impleai, isplicai, stableximentu, gloria, exemplu, implorai, iscéti calencuna borta sa /l/ si furriat a /r/ comenti in prus, iscraus.

Fintzas a agatai allogada sa /n/ ananti de sa loba cunsonàntica /st/in constituzionis, instituto, demonstrai, est cunsiderau un’adotu.

Sémpiri analitzendi is lobas cunsonànticas /gn/ est chistiu in totu is impréstidus: dognunu, dogni, pigau de su italianu, segnori de su italianu o de su ispanniolu, invècias dh’agataus mudada in /nn/ in is fuedhus bogaus in deretura de su latinu mannu de magnus. 

Iscéti in su títulu de su Statutu agataus unu sinnu gràficu chi est própiu de s’alfabetu ispanniolu, ma in totu s’àtera parti de su documentu agataus signora, segnori.

In su campidanesu sa /r/ scumparrit apustis de is lobas /st/, /sp/, ma dh’agataus allogada po s’acostiai a s’italianu nostru, acanta de s’ésitu prus arregulau nostu.

Sa /r/ benit chistia candu s’agatat tramesu de una boxali e una cunsonanti oclusiva surda: morti, sorti, porta; poita ca sa /r/ no s’est assimbillada a sa /t/, contras a su campidanesu antigu chi candu agatat una /r/ in custa posidura dh’assimbillat a sa /t/, moti, soti, pota. Sémpiri po s’acostiai a s’italianu bieus ca sa /r/ in sa loba cunsonàntica /rs/ no s’est assimbillada de unu totu a sa /r/, po custu agataus fuedhus cumenti: personi intamas de pessoni.





Pròstesi cunsonàntica

Is amostus de pròstesi cunsonàntica chi agataus in totu su documentu funt: bessiri intamas de essiri, dogni po ónnia, innui sa /d/ iat a podi aproliai de sa cumbinatzioni sintattica (d)ed omnia.

Su sonu /d/ cacuminali, medas bortas, benit iscritu adopiendidedhu /dd/, po torrai s’ésitu de sa dopia /ll/ latina, fueddu, cuddu, in su própiu modu chi benit iscritu su sonu forti de sa /d/ in fuedhus cumenti reddoppiai, mancat unu sinnu gràficu chi dhu distingat.

Mancat fintzas su sinnu gràficu po torrai su sonu africau dentali surdu /tz/, chi benit iscritu cun /zz/: prazza.

Is sonus paladalis /ce/, /ci/ de is inpréstidus funt torraus cun su grafema /z/ zelestiali, beneplazitu, prinzipali.

Su grafema /x/ in latinu inditat sa loba de su fonema de is oclusiva velari sonora /gs/ e sa surda /cs/ cumenti in is fuedhus dux=ducs, ducis; e rex=regs, regis, invècias in campidanesu agiumai sémpiri custu grafema inditat sa fricativa paladali sonora, cumenti in is fuedhus paxi, nuraxi e dexi. In custu documentu s’imperat po sinnai fintzas àterus fonemas po amostu: sa sibilanti surda /ss/ cumenti in proximu, agradexiu.

Is lobas /gu/ e /qu/ + /boxali/, in s’iscritu chi seus averguendi benint arredúsias a /o/ in godongiai, ma agataus puru guadangiai e guardianu, s’unu e s’àteru leaus de s’italianu chentza de perunu arràngiu, e cun /a/ cumenti in quadragesima, chi mudat in caresima perdendi sa labialidadi de sa boxali /u/. Su grafema /q/ calencuna borta benit torrau cun sa /c/, cumenti in cuindixi, ma d’agataus àteras bortas chistiu cumenti in: Quartu, quatru. In su fuedhu freqüenzia sa preséntzia de unu iato benit sinnalada cun sa /ü/.



ANÀLISI GRAMMATICALI



Su verbu

In sa lìngua sarda is desinéntzias de is fromas verbalis sighint agiumai cussas de su latinu. In su Statudu, giai ca est iscritu in froma impersonali, agataus prus che totu esémpius de desinéntzias de sa de tres personas singularis e pluralis, /-t/ e /-nt/. Sa prima personi singulari cumparit iscéti po s’ingratziai s’agiudu de Deus, innui s’essida de su modu indicativu, cumenti in su campidanesu de oi, est sémpiri /-u/: spettu, creu, amu, pentu, s’únigu amostu de sa prima personi plurali dh’agataus in su modu congiuntivu presenti e essit in /-eus/: incamineus nosi.

S’infiniu de is verbus campidanesus podit acabai in /–ai/, chi sighit sa primu coniugatzioni latina, sa chi acabat in /–are/, ma giai in is primus documentus medievalis sa /e/ de acabu e cussa chentza de acentu de s’infiniu, cumenti de totu is àterus fuedhus campidanesus, est istétia cambiada in /i/ mudendisia in /–ari/ e apustis perdendi sa /r/ at donau cumenti ésitu /–ai/. Aici fintzas in custu iscritu agataus is verbus: nai, procurai, designai, godongiai, iscurtai, usai, trattai.

Is verbus de sa segunda coniugatzioni acabant in /–i/, /–iri/ chentza de acentu: bíviri, tènniri, pòdiri.

Sa desinéntzia de sa de tres coniugatzionis acabat in /-iri/ ma portat s’acentu: bessíri, bistíri, iscíri. 

Funt codificadas a sa própiu manera is desinéntzias de sa prima e sa de tres coniugatzionis, sa segunda est ancora unu pagu sàntzina sàntzina, e tandu agataus sa desinéntzia cumpreta /–iri/ opuru truncada in /–i/. Nosu in cust’iscritu agataus giai sémpiri sa desinéntzia prena in bíviri, cuncúrriri, pòdiri, tènniri, ma dh’agataus truncada in is verbus morri e arrui, e s’intreveru in su verbu fai (cuíndixi ocurréntzias) contras fairi (cincu ocurréntzias).

S’ausiliàriu éssiri dh’agataus in sa dopia froma essiri e esseri, mai in sa froma campidanesa imperada oindì: essi. Fintzas su verbu àiri cambiat de sa froma prena airi a cussa truncada ai.

Su tempus benidori est cumpostu cun una perífrasi, fraigada movendi de su presenti indicativu de s’ausiliàriu àiri sighia de sa prepositzioni /a/ e de su infiniu de su verbu: at a fairi, ant a intervenniri.

Fintzas su cunditzionali presenti est cuncodrau cun una perífrasi, ponendi impari s’imperfetu indicativu de su verbu ausiliàriu /àiri/ fendi sighiri sa prepositzioni /a/ e s’infiniu de su verbu: iat a podiri donai, s’iat a depiri pregai.

Su gerúndiu acabat sémpiri in /–endu/ po totu is tres coniugatzionis donendu, arricendu, respundendu, sendu, ma donendiddi, cuidendiddus, sa /u/ mudat in /i/ candu a su verbu s’aúnidi unu pronómini.

Agataus calencuna froma antiga de su gerúndiu chi essit in /–enduru/, enduru patiu, retenendurindi una po sei, intamas de cussas simplis appendu o endu po su verbu àiri, e retenendindi.

/Cun/ sighiu de un’ infiniu, calencuna borta est inperau po fai su gerúndiu cun isplicai, cun donaiddi.

Su congiuntivu pruscheperfetu in sa língua sarda antiga fiat istétiu cambiau cun su imperfetu congiuntivu, invècias su campidanesu at lassau su congiuntivu de s’imperfetu e at leau cussu de su pruscheperfetu, su linguista Wagner pensat ca custu essat capitau po ponni avatu a su chi faiat su cadalanu o s’italianu: Candu no bastessit, issu inderessit.

Sa prima personi plurali de su congiuntivu presenti incamineus nosi benit inperada po indúlliri calencunu a fàiri calencuna cosa.



Arrastus morfologócicus

/In/ + infiniu torrat pari pari su modu de nai ispanniolu en andar cun in andai, e aici puru pustis de essiri po despues de estar.



Pronóminis clíticus

In campidanesu is fromas de sa primu e de sa segunda personi plurali /nos/ e /bos/ funt istétias cambiadas cun /si/, ma nosu agataus /nosi/ po sa prima personi: incamineus nosi e perdonainosi; e agataus ananti a boxali /os/, de os airi ofendiu, ma /osi/ e /bosu/ po sa segunda personi atungendu una boxali paragógica ananti a cunsonanti, osi desigiu. Oindì custa froma est imperada siat in sa lìngua ispanniola che in su logudoresu.

Is fromas no riflessivas de sa de tres personis, funt: /ddi/, /ddu/, /dda/, /ddis/, /ddus/, /ddas/, e dhas agataus candu funt aunias a su verbu in posidura enclítica, imparaiddi, donaiddi e in su plurali: billendiddus, cuidendiddus, perou candu andant ananti a su verbu su sonu cacuminali de inghitzu portat una /d/ iscéti, di cambiai, da scint, du fairi, dis convenit, dus at, das at.

Is partixedhas pronominalis e averbialis /nci/, /ndi/ portant sémpiri ananti una boxali, inci, indi, totus s’inci ant a intrai, po indi tenniri su beneplazitu, de s’indi pesai.



S’avérbiu

De tempus: depustis, pustis, apustis, imoi.

De logu: aundi, undi, ainnantis, innantis.

De modu: s’impreu de /–menti/, /-mente/, postus cumenti sufissus po fai s’avérbiu no est manixu de su sardu, ma benit de su impréstidu italianu. In sardu si torrat a nai s’agetivu passu passu, lestru lestru, ma nosu in cust’iscritu ligeus: solamenti, antigamenti, spezialmenti, propriamente, finalmenti, menudamenti, difizilmenti.

In su ispanniolu, candu nc’est prus de unu avérbiu s’úrtimu iscéti pigat su sufissu /-mente/, e aici agataus: ne diretta ne indirettamenti.











Su fràigu de is fuedhus



Fintzas su sardu imperat s’infiniu cun valori di sustantivu: su imparai, meda funti puru is nóminis chi essint manixendu is verbus, prus che totu de is verbus de sa prima coniugatzioni: cust’imparu, su rescattu, su cumbidu, su refudu, s’avisu.

Su fràigu fatu imperendu sufissus sighit sa traditzioni de su latinu: calencunu est bogau paris de su latinu, àterus de su ispanniolu e de su italianu. Tramesu de custus úrtimus su prus de importu est su sufissu /-ia/. Nd’amostaus calencunu de is nóminis chi tenint unu sensu astratu, reverenzia, indulgenzia, freqüenzia, indiferenzia, osservanzia, modestia, correspondenzia, incumbenzia.

Medas funt is agetivus particípius imperaus cun su sufissu /atus/ de is verbus de sa primu coniugatzioni in /ai/ reputau, matriculau, amonestau, e in /itus/ de sa segunda coniugatzioni in /iri/ prescrittu, contraiu. S’agetivu feminili chistit su morfema de sa desinéntzia /-d-/ de su particípiu, confirmada, avisada, inginugada.

S’impreu de su particípiu presenti chi balidi cumenti de agetivu, sa norma sighenti, e de sostantivu su rimanenti, est làdinu ca est istétiu leau de su italianu, poita ca in su sardu su particípiu tenit iscéti su tempus passau.

S’agetivu de calidadi sighit sémpiri su nómini, invècias nosu dhu bieus postu anantis: gloriosu martiri, amabilissimu redentori, santa cruxi, maggiori obbligazioni, bona correspondenzia. Custu capitat calencuna borta, fintzas, cun s’agetivu possesivu nostra Segnora.

Candu in sardu si bolit nai ca un’atzioni si fait prus bortas si ponit su verbu e apustis s’avérbiu /torra/, ma nosu agataus maneras allenas de dhu cuncordai cumenti: ammonestau de nou, mi pentu de nou.

Po cantu pertocat su gradu de s’agetivu podeus nai ca in sardu su cumparativu de magioria si fait ponendu /prus/ ananti de s’agetivu: sa caridadi prus manna, ma nosu agataus sa maggiori caridadi.

Su gradu prus artu si podit fàiri in tres maneras difarentis: ponendu apustis de s’agetivu s’avérbiu /meda/ (amabili meda); ponendidhi ananti /tropu/ (tropu amabili); acotzendi s’agetivu torrendidedhu a narri /amabili amabili/.

Invècias in su scritu bieus imperada sa manera italiana po dhu fàiri, chi bandat a circai e a atungi unu sufissu /-issimo/, chi no est po nudha unu piessinnu de su sardu: amabilissimu, medissimu, unu scrupulu rigurosissimu.



Sintassi

Sa particularidadi chi su sardu tenit a cumona cun su ispanniolu de s’acusativu personali inditau cun sa prepositzioni /a/ postu ananti de su cumprementu ogetu, si podit biri in calencunu amostu: trattendu amorosamenti a is atterus, at a torrai a adorai a su Signori, respettendu a is superioris.



Númurus

Po fàiri is númurus ordinalis, puru, s’est castiau a sa manera italiana de dhus fàiri, sa terza borta e no sa prus cumuna sa de tres bortas, fata cun /artículu/ + /de/ + /númuru cardinali/ chi dhi currespundit.

LÉSSICU



Italianismus

Abidu, su cali, in custu casu, in casu de, chi si solint fai, s’istazioni maggiori, beni intendiu, at a essiri de nou amonestau, a misura ch’ant a bessiri, a fini de, ezzettuaus, niente, limosina, erigia, reglas, solamenti, prinzipalmenti, intervenniri, pressindiri.

Porta, italianismu o cadalanismu, su fuedhu sardu campidanesu est genna, enna DES II 298.

Doda, italianu antigu, Dote, àterus fuedhus imperaus in sardu funt (koyudonzu, assikurondzu) DES II480.

Ultimu, fuedhu adottu DES II 558.

Amostaus imoi fuedhus e maneras de nai, ispetzíficus de su linguàgiu giurídicu e de sa burocratzia cumenti: senza giusta causa, sa norma sighenti, sa manera sighenti, sa forma solita, brevi cumpendiu.

Medas de is fuedhus ténnicus funt de orígini latina: Constituzionis ‘fondazione’, ‘istituzione’, arcaismu pigau de su latinu constituto-onis.

Beneplazitu ‘approvazione’, pigau de su latinu de acabu bene placitum.

Bulla ‘sigillo’ de su latinu prus antigu bulla.

Derettu ‘diritto’, derectus.

Contraiu ’stipulare un contratto’, contrahere, de impreu giurídicu e burocràticu.

Exemplu ‘esempio’ exemplum.

Matricola ‘registro pubblico’, de su latinu de agoa matricula. 

Oblazionis ‘offerta’, de su latinu de agoa oblatio-onis.

Obligazionis ‘vincolo, impegno’, obligato-onis.

Panegiricus ‘adunanza’, de su gregu panegyrikos.

Patroziniu ‘protezione’, de su latinu patrocinium, in su linguàgiu cresiàsticu inditat s’amparu de unu santu.

Pergiudiziu ‘pregiudizio’, de su latinu praeiudicium.

Prozessionis ‘processione’, de su latinu cresiàsticu processio-onis.

Profertas ‘pronunciare’, de su latinu proferre.

In postu de mesi de argiolas, cumenti est nau in totu su campidanu, agataus Giuliu, de su latinu iulius.



Iberismus

Algunu ‘qualcuno’, in ispanniolu algunu, DES I 70

Amistadi ‘amicizia’, in ispanniolu amistad, DES I 79

Amonestai ‘ammonire’, in ispanniolu. amonestar, DES I 81

Asuli ‘azzurro’, in ispanniolu azul, DES I 142

cuidai ‘curare’, in ispanniolu cuidar, DES I 440

Cunfraria ‘confraternita’, in ispanniolu confradia in cadalanu confraria, DES I 432

Fielis ‘fedeli’, in ispanniolu fiel, DES I 320

Impleu ‘impiegare’, in cadalanu implear, DES I 620

Luegu ‘subito’, in ispanniolu luego, DES II 42

Mentras ‘mentre’, in ispanniolu mientras, in cadalanu mentres, DES II 107

Meresci ‘meritare’, in ispanniolu merecer, in cadalanu mereixer, DES II 108

Olvidai ‘dimenticare’, in ispanniolu olvidar, DES II 186

Resai..’recitare’, in ispanniolu resar, resu ‘preghiera’, in ispanniolu rezo, DES II 352

Soberanu ‘sovrano’, in ispanniolu soberano, DES II 423

Sobrai ‘avanzare’, in ispanniolu sobrar, DES II 423

Sborrai ‘in ispanniolu borrar cun su sinnificau de ‘cancellare’, DES II 244

Verdaderu ‘veritiero, vero’, in ispanniolu verdadero, DES II 571

Giuntas de su ispanniolu Junta, organismu de s’aministratzioni.

Recattu in ispanniolu cun su sinnificau de cautela, riservadesa.

Vara, in logudoresu e in campidanesu antigu boliat nai uscieri de su tribunali cresiàsticu. isp. e cad. vara, cambu sicau, fusti bandheleri.

Antigamenti, in sa poesia arreligiosa beniat imperau fintzas cun su sinnificau suu de: nai, fusti, A. M. di Esterzili DES II 567

Varonis, po custu fuedhu barone, agataus in su sardu antigu mascu, ómini. Wagner ispetzíficat ca is varonis funti is dus ‘baroni giudei’ Nicodemu e Arimatea, cussus chi in sa prutzessioni de sa Cida Santa acumpangiant a Gesu Cristu e sa ruxi de una crésia a sa sèu, portendinci sa scala po su iscravamentu. DES I 180



RIFERIMENTUS BIBLIOGRÀFICUS



- Statuto di un'antica confraternita quartese (1802), a cura de A. Castellino, L. Garavaglia, Cagliari 1998 

- F. Calatri, S. Efisio, la storia del più celebrato Martire in Sardegna, della Sagra e dell'Arciconfraternita, Cagliari 1989

- G. Usai, Le Confraternite, in La società sarda in età spagnola, a cura de F. Manconi, Cagliari 1992

- I. Farci, Arte dal Medioevo al Novecento, Cagliari 1988

- Il libro sardo della confraternita dei disciplinati di Santa Croce di Nuoro (XVI sec.), a cura de G. Lupinu, Centro di Studi Filologici Sardi/Cuec, Cagliari 2002



Po s'anàlisi



- A. Sanna, Introduzione agli studi di Linguistica Sarda

- M. Virdis, Fonetica del dialetto sardo campidanese, Sassari, 1978

- M. A. Jones, Sintassi della lingua sarda, Cagliari, 2003

- M. L. Wagner, Flessione nominale e verbale del sardo antico e moderno

- M. L. Wagner, Fonetica storica del sardo, 3 T Trois Cagliari, 1984

- M. L. Wagner, La lingua sarda a cura dE Giulio Paulis, Cagliari

- M. L. Wagner, Dizionario etimologico sardo, Heidelberg, 1960

- M. Puddu, Ditzionàriu de sa limba e de sa cultura sarda, Cagliari 2000

- G. Devoto-G.C.Oli, Dizionario della lingua italiana, Ed. 2000/01

- S. Carbonell, Dizionario fraseologico Spagnolo-Italiano, Hoepli Mi

- Nuovo Campanini Carboni, Vocabolario Latino-Italiano, Torino 1993

- Castiglioni Mariotti, IL Vocabolario della lingua latina Loescher nuova edizione 1990




























A segus