© LimbaSarda 2004

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

13/12/2004 S'atòbiu de Samugheo de su 11.12.2004

Limba de mesania

relata de Màriu Pudhu

0. Sos Sardos nos depimus identificare sos unos in sos àteros. A fundhamentu de donzi chistionu depimus pònnere duos puntos frimmos, menzus, pedras de contonada: a) totugantos sos Sardos nos depimus cussiderare de su matessi importu e dignidade; b) de limbas sardas no bi ndhe at ne chimbanta e mancu duas, ma una ebbia, fintzas faghindhe bene contu de totu sas diferéssias chi si podent averguare. Un’istória de domíniu istranzu nos at imparadu a pessare male de nois etotu, a no nos istimare apare, e antzis a fàghere sa frigura de male unidos e de locos puru: si de una cosa própiu no amus bisonzu est a sighire a èssere goi. E si no nos riconnoschimus, istimamus e rispetamus nois etotu, ite sensu tenet su raportu nostru cun sos de fora oe totu su mundhu? Nos presentamus che zente o che números? O semus abberu gai ammammalucados de pessare chi sos àteros tenent a nois in su pessamentu issoro? Ite amus imparadu, sa cultura de sos pedidores? A nois bi depimus pessare nois etotu, nos depimus ischire leare totu sa responsabbilidade de sas cosas e chistiones nostras, si no tenimus de sighire a isperare sempre e solu in debbadas. E si est sa limba nostra, fintzas si sos istúdios puru ant postu in primu pupa prus sas diferéssias chi no s’unidade profundha e de sustàntzia, neune però est mai andhadu a nàrrere chi est prus de una e mancu chi una parte tenet prus valore de un’àtera, fintzas si prus de una borta ant leadu sa arcaicità comente e sinnale de autenticità e fatu currispòndhere sas duas cosas a una parte de sa Sardigna, cun su ‘corollàriu’ chi su ‘veru sardu, sa vera limba sarda’ est una parte de su sardu ma no s’àteru puru. E gai, a sa mandronia de chie dimandhaiat “Quale lingua sarda?” ca no bidiat mancu su cadhu presu, si rispondhet cun sa presuntzione chi su ‘veru’ sardu est custu ma no cudhu, est una parte ma no totu su sardu! De inoghe a distínghere e dividire sos Sardos in ‘veri’ e ‘non veri’ no bi cheret meda, o nessi duas categorias de diferente valore bi resurtant. Cosa assurda de donzi puntu de vista a prus de èssere chentza fundhamentu perunu. 

1. A faedhare de limba sarda est a faedhare de sos Sardos etotu pro su chi semus e fintzas pro su chi depimus èssere, e pro bisonzu mannu e urzente, no pro narcisismu! Ca oe sa chistione de sa limba sarda no est su chistionu de sos amantiosos de dialetos e dialetologia, de glottologia e istória de sas limbas, de professores chircantes de raridades e de ispiegatziones a base de cumpeténtzias e istúdios ispecialísticos. Totu cosa de importu, interessante, emmo, ma sa chistione de sa limba sarda est un’àtera: est sa chistione de unu pópulu chi azummai no ischit prus mancu chie est e ne ite fàghere, est chistione de unu pópulu cumbintu a frundhire fintzas sa menzus capatzidade chi tenet che arga de muntonarzu; est chistione de unu pópulu isperdindhesiche, chentza guvernu e chentza mancu limba a faedhare si no sa limba de chie nos at chérfidu goi! Sa chistione de sa limba sarda oe est sa chistione de su recúperu de s’identidade e de totu sas capatzidades e menzus fortzas de sos Sardos, no pro èssere in su mundhu che unu fóssile, ma pro èssere in su mundhu, e nessi in logu nostru etotu, coment’e zente, a su matessi títulu e cun sa matessi dignidade chi in su mundhu bi sunt totu sos àteros pópulos. Chi cheret nàrrere fintzas sa pràtiga de sa responsabbilidade, che a sa libbertade etotu. Sa chistione de sa limba sarda no est una chistione solu e ne prus a totu de “cultura” comente pessant àteros mandrones: sa chistione de sa limba sarda oe cheret nàrrere a recuperare su èssere normales de sos Sardos, sa normalidade de su èssere Sardos in sa vida tzivile, culturale, económica e pulítica: e in custu prima de totu bi intrat su faedhare sa limba nostra che limba de sas cosas e chistiones nostras chentza istare ispetendhe ne normalizatzione e ne uficializatzione chi puru serbint e sunt urzentes de fàghere. Su sardu ‘normale’ faedhat su sardu; e cantu nos siat serbidu cussu ‘ispeciale’ lu podimus bídere si zughimus ogros pro bídere totu sos disastros, isfrutamentu e leadas in ziru de custos úrtimos séculos e mescamente a tempus de oe, a comintzare de sa ‘autonomia speciale’(!!!).

2. Chi su sardu siat diferente de unu logu a s’àteru, che a totu sas limbas de su mundhu, no bi aiat bisonzu de sos fonetistas e dialetòlogos chi pro donzi míminu piessignu tirant línias chi narant isoglossas chi si atraessant, s’intrant e betant apare chi parent prus unu troboju chi no una cosa límpia e crara che a candho namus limba: deo l’ischia de candho sos pisedhos de Illorai, inue namus andhendhe, benindhe, torrendhe, leaimus in ziru a sos de Ispollatu chi narant annenne, beninne, torrenne, chentza mancu ischire chi su sardu fit sardu. Ma si osservamus su chi prus e menzus distinghet totu sos dialetos sardos agatamus cantu bastat pro autorizare a faedhare de una limba sarda, una e no duas, chi in su chi la distinghet de totu sas àteras limbas faghet zustu zustu a sa matessi manera. Dimandha: Nos depimus pèrdere in chentu e una diferéssia chi no faghent diferéssia de limba o nos depimus agatare in su chi est essentziale e unitàriu e distinghet sa limba sarda dae totu sas àteras limbas? Deo creo chi est custu su chi depimus fàghere e pesso chi amus a èssere Sardos, e inoghe bi lu ponzo deo ‘veros’!, amus a èssere Sardos veros candho sos Sardos de unu logu amus a ischire bídere in su sardu chi faedhant sos àteros unu sardu ateretantu bellu e bonu che a su nostru etotu, candho sos campidanesos, pro segare in curtzu, ant a bídere in su logudoresu/nuoresu unu sardu ateretantu bellu e bonu che a s’issoro, e candho sos logudoresos e nuoresos, chentza presumos de peruna zenia, ant a ischire bídere in su campidanesu unu sardu ateretantu bellu e bonu che a s’issoro etotu e unos e àteros amus a ischire manizare s’unu chei s’àteru! Ca sas diferéssias sunt gai de pagu contu, e mai de limba, chi solu un’idea de presumu nos podet tupare sas origras pro no intèndhere, trobeire sa limba pro no faedhare e annapare sa mente pro no cumprèndhere, fintzas si totugantos tenimus bisonzu de istudiare su sardu e no pretènnere meràculos! Su chi depimus fàghere est própiu a istudiare totu su sardu e tio nàrrere chi sa cosa est meda ma meda fàtzile, ca addaghi amus istudiadu su sardu nostru amus istudiadu s’àteru sardu puru: nos abbarrat solu de ndhe lèzere e de ndhe iscurtare, de lu tènnere prus a pràtiga, de ndhe collire su chi no connoschiaimus ancora, chi bi ndhe podet àere in totu sas bidhas, ma chi est de seguru una parte minore meda. Ma a donzi modu tocat a pònnere in contu totu su sardu.

3. Cun custu tzertu no podimus nàrrere chi sas diferéssias chi totugantos bidimus no siant una dificurtade. Proite? Proite nois tiaimus chèrrere de oe etotu una limba sarda istandardizada e de manizu prúbbicu e comunu comente est s’italianu, chentza però fàghere su contu chi nois no amus tentu s’istória longa de incarreramentu chi at tentu s’italianu e mescamente nos est mancadu, e mancat, un’istadu e unu guvernu sardu chi siat serbidu, in chistiones de limba puru, de ghia, de guvernu. A donzi modu est in cussa filada chi depimus andhare pro lòmpere nois puru cantu prima a una limba sarda istandardizada de manizu prúbbicu. Ma mentres chi no si podet partire cun d-una limba istandardizada a taulinu, ca ndhe resurtat una limba artefata mancari cun sos piessignos chi distinghent su sardu coment’e limba, comente est sa LSU de sa Commissione regionale, si podet a su contràriu fàghere de luego unu manizu prúbbicu e uficiale de totu su sardu. 

4. Ite si podet fàghere tandho? Sa LSU chi at propostu sa Cummissione regionale su 2001, e chi oramai solu carchi Cummissàriu ebbia sighit a difèndhere, no si podet atzetare pro duas cosas: a) ca proponet s’uficialidade e manizu prúbbicu de un’istandard artefatu chi neune cumprendhet bene ite est ma chi donzunu cumprendhet chi ndhe segat totu su campidanesu chi no torrat perfetamente paris cun su logudoresu/nuoresu; b) ca no faghet mancu peruna unificatzione ortogràfica de s’iscritura de su sardu e custu puru própiu ca no cheret riconnòschere totu su sardu (bídere sa ortografia LSM/LSU a cufrontu). 

5. Prus de una cosa in sa proposta LSU est bona e andhat bene, ma sos duos pecos mannos chi tenet at cumbintu zente meda a no l’atzetare e a fàghere una proposta chi nessi in parte, ma tzertu de importu assolutu, si li contraponet: est sa Proposta aperta connota prus comente e LSM ca unu, e solu unu, de sos puntos printzipales faedhat de limba de mesania. Ite proponet sa LSM? a) Su puntu primu, de muntènnere assolutamente frimmu, marranu a lu tocare!, est chi totugantu su sardu depet èssere limba uficiale, de manizu prúbbicu e legale. Su sardu no est sa limba de chimbanta milliones de zente ispartinada in treghentamiza chilómitros cuadros pro àere tropu dificurtade a fàghere custu! E si podet nàrrere chentza timoria de irballare chi in su sardu de Pompu, o de Lollobe o de calesisiat bidha, bi est sa limba sarda e una percentuale acurtzu meda a su chentu pro chentu de totu su sardu. A ite a fàghere diferéssia de status? b) Su chi proponimus pro s’iscritura est una normalizatzione e regularizatzione de s’iscritura connota ma fata cufromma a critérios internos a totu sa limba, perfetamente guales pro calesisiat variedade de sardu, e no pro che ndhe segare una parte in s’idea de ndhe ammítere solu un’àtera a preferu faghindhe fizos e fizastros. Sa proposta ortogràfica de sa Proposta aperta (bídere LSM/LSU) est fata pro pòdere iscríere totugantu su sardu cun sa matessi régula, a manera chi su chi iscriet unu lu potant lèzere cun fatzilidade fintzas totu sos àteros, calesisiat variedade de sardu chi unu faedhet, e duncas rendhat fintzas prus fàtzile pro totugantos a connòschere menzus totu su sardu. c) Su diritu/dovere de onzi síngulu sardu est fintzas, e antzis cun prus fortza puru, diritu e dovere de chie amministrat sa Sardigna. Cherimus pònnere, tandho, chi custu puru depet deretu, de oe etotu, manizare su sardu? E ite li proponimus, de ispetare chi si formet una limba sarda istandardizada? O chi manizet un’istandard chi mancu chie lu proponet etotu ischit ite est si no unu sardu chi revudat pro printzípiu su campidanesu? Tzertu, oe, chiesisiat chi faedhet in sardu, sempre carchi variedade de sardu faedhat, ca in Sardigna, a dolu mannu, no bi at créschidu un’istandard in séculos de domíniu istranzu; e tandho fintzas s’amministratzione oe regionale, depindhe manizare su sardu, como depet seberare una variante. Ma no pro presumu, no pro barrosia! Abbaidendhe a su chi podet e depet menzus èssere sa limba sarda unu cras, istandardizada chentza impositziones e chentza pèrdere nudha de sa richesa de totu su sardu, ma ‘naturale’ irvilupu de su manizu e antzis avaloramentu de totu sa limba, bi at una variedade de sardu chi si prestat menzus a fàghere custu? Bi at una variedade de sardu chi in carchi manera siat prus acurtzu a totu s’àteru sardu e presentet prus pagas diferéssias? Custu sardu bi est (bídere Piessignos de sa LSM): est su sardu de mesania, ue si abbojant campidanesu e logudoresu/nuoresu, su sardu de sos Sardos chi si sunt àpidos prus e menzus a cuntatu cun sos Sardos de donzi bandha e chi pro cussu etotu manizant unu sardu chi tenet prus de s’unu e prus de s’àteru chentza èssere un’ammisturitzu artefatu, ma sardu ateretantu ‘naturale’ che a totu s’àteru sardu. Custu est su sardu chi oe etotu un’Amministratzione de totu sa Sardigna podet e a pàrrere meu depet seberare a manizu sou. Ma siant craras duas cosas: primu, custu sardu de mesania chi si proponet a manizu de sa Regione depet obbrigare solu s’Amministratzione regionale a lu iscríere in essida, candho est cussa a iscríere (lezes, regulamentos, líteras, ordinàntzias, bandhos e gai), mentres chi in intrada, siat coment’e documentu iscritu e siat comente e faedhada de manizu, sa Regione depet atzetare sempre e totu su sardu (iscritu a una régula: ma custa est chistione de iscritura); duos: cussu sardu de mesania puru tenet bisonzu de collire su chi no tenet dae totugantu s’àteru sardu, e fintzas pro cussu tandho tocat chi totu s’àteru sardu si manizet e si connoscat, siat istudiadu. Ma est su sardu de mesania intantu a èssere oe ogetivamente prus connotu in cantu prus comunu, fintzas si no bi at òperas de literadura, est su sardu de mesania totu sa possíbbile unificatzione de s’apariéntzia puru chi si podet fàghere de su sardu, postu chi in sa sustàntzia no tenet bisonzu de unificatzione peruna. Custu cheret nàrrere fintzas chi pro calesisiat sardu chi tenzat su ruolu de impiegadu o funtzionàriu regionale li benit prus fàtzile a manizare su sardu de mesania de cantu podet èssere a manizare su logudoresu/nuoresu si est campidanesu, e prus fàtzile a manizare su sardu de mesania de cantu podet èssere a manizare su campidanesu si est logudoresu/nuoresu, ca in su cufrontu campidanesu/logudoresu e nuoresu bi at prus diferéssias. A donzi modu, menzus de s’abbunzu de un’istandard fatu a taulinu, o de s’irmasionu de un’istandard chi no podet crèschere in d-una paja de annos, deo creo chi siat deretu meda prus possíbbile a manizare in s’Amministratzione regionale su sardu de mesania, chi est una variante istórica de sardu, e resurtat puru deretu fàtzile in cantu valorizat prus unidade tra sardu e sardu, faghet menzus de ‘ponte’; mentres chi a seberare o su logudoresu/nuoresu pro motivos de ‘prestigio’ (e cale?) o su campidanesu pro motivos de majoria est a valorizare sas diferéssias prus mannas e duncas a si pònnere no abbia a s’unidade de sos Sardos ma abbia a su murrunzu si no própiu abbia a s’iscórriu, unu zogu a istrumpas e no una faina de tziviltade, ca in cussa manera de limba unificada fintzas in s’apariéntzia no bi ndhe podet àere mancu unu cras ca si tiat impònnere seghèndhendhe una parte e no auníndhela totu. In s’unidade bi ses tue e bi so deo: faghindhe a istrumpas unu binchet e s’àteru perdet e sempre vita mea mors tua est o paret, fintzas si neune est mere de s’istória.

Ma peruna ipótesi e peruna unidade est possíbbile chentza istima tra Sardos e Sardos. E so fintzas cumbintu chi est s’istima sa chi faghet sos meràculos.

Samugheo, s’11 de nadale 2004

Mario Pudhu

A segus